ڪتاب جي ايم سيد ليکڪ : محترم عبدالواحد آريسر

سنڌ ۾ ڪن ليڊريءَ جي شوقينن جي عادت ٿي ويئي آھي ، جو ھو جڏھن به پنھن جي سياست جو دڪان سينگارڻ لاءِ جي ـ ايم ـ سيد تي نڪته چيني ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آھن، ان وقت دنيا جي انھن ليڊرن جو حوالو ضرور ڏيندا ، جيڪي پنھنجي پنھنجي ملڪ ۾ ، ڪن تحريڪن جي قيادت ڪري ڪامياب ٿيا آھن. آءُ مناسب ٿو سمجھان ته ھتي ، انھن ليڊرن کي مليل حالتن جو ذڪر سان گڏ ان قوم ، جيڪي ڪجھ انھن رھنمائن ۽ مدبرن کي ڏنو، انجو مختصر ذڪر ڪريان ۽ جائزو وٺان ته انھن ليڊرن جي نمودار ٿين وقت اتي جون مقامي حالتون ڪھڙي دءور ۽ درجي تي پھتل ھيون؟ ڇا اھي ليڊر آزادي ۽ انقلاب جو نعرو ۽ جھنڊو کڻي رڃ ۽ سڃ ۾ اچي بيٺا ھئا ، يا اھڙي حالت ۽ ماحول ۾ نمودار ٿيا جڏھن انھن جا ملڪ ، آزادي ۽ انقلاب جي شعور جي باھ ۽ آتش فشان جبل جي حيثيت اختيار ڪري ويا ھئا. سندن وطن جي ڪارخاني ۽ کيت ، بندرگاھ ۽ ھوائي اڏي ۾فرزندان وطن جا پُرجوش نعرا زنگئَ جي ميدان کي حريت جي ھوائن سان جھومائي رھيا ھئا ؟ سندن ديس جي ڌرتئَ جي ھر گھٽي ۽ گھيڙ ، ھر ميدان ۽ ماٿري ۾ آزاديءَ جي متوالن جو لال لھو ھارجي چڪو ھو؟ سامراجين ۽ وطن دشمن جي قيد خانن جي اونداھين ڪوٺين کي وطن ۽ قوم جا حلالي فرزند پنھنجي آزادئَ جي امنگ سان روشن ڪري چڪا ھئا. ۽ سامراجي ٽولن لاءِمحڪوم ڌرتئَ جو ذرو ذرو بارود جو ٽڪرو بنجي چڪو ھو؟

پوءِ ڏسڻ گھرجي ته جي ـ ايم ـ سيد کي به اھڙيون حالتون مليون ۽ عمر جو اھڙو بھترين دور مليو ؟

اھڙي قومي سجاڳئَ ۽ اھڙا ساٿي مليا ۽ عمر جو اھڙو بھترين دور مليو ؟ يا ھو ھڪ اھڙي جانباز مزور وانگر اڪيلو ، ڪنھن رڻ کي گلزار بنائڻ لاءِ چنجور کڻي ميدان ۾ آيو ؟

سڀني ملڪ جي سياسي حالتن ۽ عوامي بيداريءَ جي پس منظر کي نگاھ ۾ رکندي ئي اسان ڪنھن ليڊر جي خوبين ۽ خصلتن ، ڪاميابين ۽ ناڪامين ، حوصلن ۽ ھمتن ، ولولن ۽ امنگن کي پرکي پروڙي ، جاچي ۽ سڃاڻي سگھنداسين ۽ صحيح طريقي سان ان ليڊر جي ڪردار، حڪمت عملي ، جدوجھد ، بھادري ، سچائي ۽ قومي عشق جي معيار سان انصاف ڪري سگھنداسين. اھو ان صورت ۾ ٿي سگھندو جڏھن ھڪ ليکڪ جي مدنظر نيڪ نيتي ۽ غير جانبداري ھجي. انھئَ ڪري معيار مطابق آءُ دينا جي چئن وڏن انقلابي ليڊرن جي ملڪي حالات ۽ ماحول جو مطالعو پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو ۽ اھا ڳالھ واضح ڪري ڇڏيان ته اھو مطالعو آءُ ياداشت جي آڌار تي ڪتابن جي مدد کانسواءِ ئي پيش ڪري رھيو آھيان ، جيڪڏھن اڳتي ھلي ڪنھن ان کان مختلف مطالعي جو رخ پيش ڪيو ته ان کي دليل جي بنياد تي قبول ڪرڻ ۾ مونکي ڪا به ھٻڪ نه ٿيندي.

مھاتما گانڌي : 

انھئَ سلسلي جي شروعات آءُ برصغير جي لافاني شخصيت ۽ انساني تاريخ جي ناقابل فراموش ھستئَ مھاتما گانڌي کان ڪرڻ مناسب سمجھان ٿو.ھن ڳالھ ۾ ڪو به شڪ ناھي ته ھن ننڍي کنڊ مان انگريزي سامراج کي تڙي ڪڍڻ ۾ سندس سوچ ۽ فڪر ، جدوجھد ۽ حڪمت عملي کي وڏو دخل آھي.ھن بک ھڙتال ، عدم تعاون جھڙن ڪتابي اصولن کي عملي سياست ۾ ڪارگر ھٿيار طور استعمال ڪري ، پنھن جي بي نظير تدبير ۽ ڏاھپ جو ثبوت پيش ڪيو. اھو ئي سادو صفت سياسي رھنما ھو جنھن جي غير جازب شخصيت ڪروڙھا انسانن کي آزادي جي اتساھ سان ٽمٽار ڪري ڇڏيو. پر ڇا ھو جڏھن سياست ۾ داخل ٿيو تڏھن ھندستان سياسي قبرستان بڻيل ھو ؟ ھرگز نه :

ھو اڃا آفريڪا ۾ گجراتي سيٺ جو منشي ئي ھو، ان وقت انڊيل نيشنل ڪانگريس انڊين عوام جي ڌڙڪن بنجي چڪي ھئي ـ ھو اڃان ھندستان موٽيو ئي ڪونه ھو ته تلڪ جي شعله نوائي ، گوڪلي جي تدبر، موتي لال نھرو جي ايثار ، ابوالڪلام آزاد جي قلم جي آتش فشاني ۽ علي برادران جي جدوجھد ، ھندستان جي عوام جي دلين کي سامراجي قوتن جي خلاف نفرت جو جوکورو بنائي ڇڏيو ھوـ ھو اڃان آفريڪا ۾ ئي ھو ته تحريڪ ھجرت شروع ٿي چڪي ھئي ، ھندستان جي مڪمل آزادي لاءِ ھڪ منظم تحريڪ ، سلڪ ليٽر ، انگريزي راڄ ۾ رولو وجھي چڪي ھئي. ھندستان کان ٻاھر ، آزاد ھندستان جي جلاوطن حڪومت مولانا عبيدالله سنڌي ، شري برڪت الله ۽ راجا مھندر پرتاب تي مشتمل قائم ٿي چڪي ھئي ، آزادئَ جا بيشمار پانڌي ، مالٽا ۽ اجزائر انڊمان ۾ قيد جو سختيون برداشت ڪري رھيا ھئا. پنجاب ۾ سک تشدد پسند ، بنگال ۾ بنگالي حريت پسند ، يوپي ۽ بھار ۾ احتجاجي ، مھارشٽر ۾ شيواجئَ جا پوءِ لڳ، راجستان ۾ پرتاب سنگھ جا پيروڪار ، يونين جيڪ جا پرزا اڏائڻ لاءِ سر ترئَ تي رکي ميدان ۾ نڪري آيا ھئا. ھندستان جي اڀرندڙ سرمائيدارن ، ڪانگريس لاءِ پنھن جي ٽجوڙين جا منھن کولي ڇڏيا ھئا.اھڙي ماحول ۾ مھاتما گانڌي ھندستان جي سياست ۾ قدم رکيو.سندس سھڪار لاءِ انھن ليڊرن ۽ ورڪرن جي پوري فوج موجود ھئي. جھن سن 1957ع کان وٺي غير ملڪي آقائن،بديسي ڌاڙيلن ۽ وطن جي ويرين جي تاج ۽ تخت کي پنھن جي ٺوڪرن جي زد ۾ آڻي ڇڏيو ھو.گانڌي جي ديس جي شھرن توڙي ٻھراڙين ۾ اھڙا ماڻھو آباد ھئا، جن جو مذھب ، قوميت ، زبان ، ڪلچر ، وطن ، آقائن، سامراجين ۽ لٽيرن جي مذھب ، قوميت ، وطن ، زبان ۽ ڪلچر کان ڌار ، جداگانه ۽ علحده ھئا. ھڪ طرف ڏور ڏيھي گوري چمڙي وارا آقا ھئا ته ٻئي طرف پنجاھ ڪروڙ ديش جا واسي ھئا. انھن حالتن ۾ ھن ھندستان جي سياست جي واڳ پنھن جي ھٿ ۾ ڪئي ۽ پنجٽيھ سال لڳاتار ڪوشش کانپوءِ، ھن ھندستان جي آزادي ملڪ جي تقسيم جي صورت ۾ حاصل ڪئي ۽ ھو پنھن جي پوري سمجھ ، سڃاڻپ ، بھادري ، سچائي ۽ درويشئَ جي باوجود ھندستان ۾ متحده قوم جو شعور پيدا نه ڪري سگھيو . اھا حقيقت آھي پوءِ تلخ ئي سھي !

مائوزي تنگ : 

ھن خطي ۾ چيني رھنما مائوزي تنگ جي شخصيت ۽ ڪردار انقلاب جي تاريخ ۾ اڻ مٽ آھي ۽ رھندو. ھن ستر ڪروڙ چيني عوام جي ڇوٽڪاري ۽ خوشحالئَ جي رستي تي نھايت دورانديشي ۽ بھادريءَ سان عمل ڪري تباھ ٿيل چين کي ، دنيا جي باوقار قومن جي صف ۾ نمايان حيثيت ڏياري. ھن جي سياست سان دنيا وارن اختلاف ڪيو آھي ۽ سندس مشھور لانگ مارچ کي احمقانه خودڪشي سان تعبير ڪرڻ کان به ڪي تقاد نه گٿا آھن. ڇو ته جنگي حڪمت عملي ۾ ھر عمل جو بنياد گھٽ نقصان ۽ وڌ فائدي تي ھوندو آھي. مائوزي تنگ جي لانگ مارچ ٿيڻ وقت ٽي لک ماڻھو ساڻس گڏ بچيا ھئا ۽ منزل مقصود تي پھچڻ وقت صرف ٽيھ ھزار ماڻھو وڃي بچيا ھئا، گويا ڪه دنيا جو ھي بھترين جنرل ، ٽيون حصو به فوج بچائي نه سگھيو . خير مونکي انھن نقادن سان دلچسپي ڪونھي. آءُ حقيقت جي واضح روشني ۾ ڏسان پيو ته سندس شخصيت پوري دنيا جي انقلابي نوجوانن لاءِ لوڪ گيت جي ٻولين وانگر دلڪش بنجي چڪي آھي.ھو وطن جي آزادي لاءِ ھڪ محب وطن جي حيثيت ۾ وڙھيو ۽ سماج جو اديت لاءِ دلير ۽ داناءُ انقلابي جي حيثيت ۾ جھاد ڪيائين . نيتجي ۾ ھو جديد چيني معاشري جي علامت بنجي چڪو آھي.ھتي آءُ انقلاب کانپوءِ سندس پرڏيھي پاليسي تي بحث ڪرڻ نٿو چاھيان ، نه وري گھرو پاليسي ۽ ثقافتي انقلاب جي کوجنا ۽ ان جي خامين ۽ خوبين جي اپٽار ئي منھنجو موضوع آھي. آءُ ھتي رڳو ان دور تي بحث ڪرڻ ٿو چاھيان جنھن دور ۾ مائوزي تنگ پنھن جي سياسي ۽ انقلابي جدوجھد جو آغاز ڪيو. اسان وٽ گھڻو ڪري مائوزي تنگ جي خوبين ۾ اھا ڳالھ سر فھرست ڳڻائي ويندي رھي آھي ته ھن آفيم جي گڙنگ موالي قوم کي انقلاب جي رستي تي تيزيءُ ۽ تيز رفتاري سان ھلايو۽ ان آفيمي قوم جي شعور ۽ انقلابي سرت سامراج ۽ ان جي ديسي دلالن کي شڪست ڏئي عظيم تر چين جو بنياد رکيو. آءُ انھن ماڻھن جي اھڙي قسم جي لغو ۽ واھيات ٻٽاڪ تي حيران ٿي ويندو آھيان ته آخرڪار ڪنھن انسان جي عظمت ثابت ڪرڻ لاءِ تاريخ جي چھري تي دانگي ملڻ جي ڪوشش ڇو ٿا ڪن.ھتي اسانکي ڏسڻو ھي آھي ته ڇا مائوزي تنگ جي سياست ۾ داخل ٿيڻ وقت چين واقعي سياسي رڃ ھو ۽ ستر ڪروڙ ماڻھو خير شاه جي موالين وانگر پنڪين ۾ ھئا ؟ ھر گز نه : !!حقيقت ھي آھي ته چين ۾ آفيم جي وڪري واھپي ۽ استعمال جي خلاف چيني عوام پھرين ڀرپور جنگ 1839ع ۾ ڪئي. جنھن ۾ ويھ ھزار چيني ماريا ويا ۽ وقتي طرح چين جي حريت پسندن کي شڪست اچي ويئي. انھئَ جنگ کي چين تاريخ ۾ ( آفيم واري پھرين لڙائي ) ڪري سڏيو وڃي ٿو ۽ آفيم جي خلاف چيني عوام جي اھا جدوجھد مائوزي تنگ جي ڄمڻ کان 52 سال اڳ ۾ شروع ٿي ھئي.1856ع ۾ چيني آفيم سان ڀريل ٻيڙيءُ تي حملو ڪري پوري آفيم کي تباھ ڪري ڇڏيو. چينين جي انھئَ وطن دوست قدم تي فرانس ۽ برطانيه ، چين خلاف اعلان جنگ ڪيو ۽ چين تي حملو ڪري بيشمار چينين کي قتل ڪيو چين جي تاريخ ۾ انھئَ جنگ کي ٻي آفيم واري لڙائي سڏيو وڃي ٿو.مائوزي تنگ جي ڄمڻ کان 45 سال اڳ 1855ع ۾ ڏاکڻي چين ۾ ھارين بغاوت ڪري وڏي علائقي تي قبضو ڪري ورتو ( حڪومت ـ رباني)قائم ڪئي وئي. انھئَ حڪومت جي گادي جو ھنڌ نافڪنگ ھو. انھئَ تحريڪ جي ڪارڪنن زميدارئَ جي لعنت کي مڪمل ختم ڪري ، شراب ، جوا، آفيم ۽ عصمت فروشئَ تي بندش وجھي ڇڏي. مائوزي تنگ جي پيدائش کان ٻارھن سال پوءِ چين جي ھڪڙي صوبي ۾ ڪوئلي جي کاڻين جي مزدورن ، مڪمل ھڙتال ڪئي. جنھن ۾ ٽيھ ھزار مزدورن حصو ورتو. ساڳئي وقت چين جي بديسي مال جي بائڪاٽ جي تحريڪ شروع ٿي چڪي ھئي. مائو جي ڄمڻ کان پنج سال پوءِ چين جي صوبي شان تونگ ۾ ھارين ، پادرين ، جاگيردارن ، ٻين مذھبي ٺيڪيدارن خلاف بغاوت ڪئي. انھئَ بغاوت کي ( ڊاڪسر ) بغاوت جي نالي سان سڏيووڃي ٿو. اھو اُھو وقت ھو، جڏھن مائو صرف ھڪڙي چولي ۾ ٻارڙن سان راند ڪندو ھو. مائوجي ولادت کان ٽي سال اڳ چين جي اصلاح پسند نوجوانن ملڪي معاملن ۾ آئيني ، عدالتي ۽ انتظامي سڌارا آڻڻ لاءِ ڪم شروع ڪري ڏنو ھو. وڏي ڳالھ ته مائوزي تنگ کان ڊاڪٽر اڳسن يات سن چين جي قومي انقلابي جنگ کي باقاعدي ھڪ منظم تحريڪ جي شڪل ۾ ڏيئي چڪو ھو. سندس پارٽي ڪومن تانگ عوام جي دلين جي ڌڙڪ بنجي چڪي ھئي.چين ۾ ٽيھ لک مزورن ھڙتال جو سلسلو شروع ڪري ڏنو ھو. چوٿين مئي جي شاندار تحريڪ جي اڳواڻن جي بھادرانه ۽ دليرانه شھادت چين کي آتش فشان بنائي وڌو ھو. ڊاڪٽر سن يات سن جي ٽي نڪتا عوامي پروگرام ، قوم پرستي ، جمھوريت ۽ روزگار ، چيني عوام ۾ بائيبل جي صورت اختيار ڪري ورتي ھئي. چين جي ڪافي علائقن ۾ انقلابي جٿن آزاديءَ جون ڪاروايون شروع ڪري ڇڏيون ھيون. روس جي سرحد لڳ چين جي ٽن صوبن ۾ عملاَ سوشلزم رائج ٿي چڪو ھو، ۽ ان سان گڏ روس جھڙي عظيم طاقت پنھن جا سياسي ، اخلاقي شعوري وسيلا چين جي انقلاب لاءِ وقف ڪري ڇڏيا ھئا. وڏي ڳالھ ته چو اين لائي ۽ جنرل چوتيھ ۽ لن پياوُ دورانديش ۽ سپھ سالار شخص ، مائو جي سھڪار لاءِ موجود ھئا، جيڪي ڪنھن به طرح مائوزي تنگ جي تعليم ۽ فڪر جي پيداوار نه ھئا. ان جي برخلاف اھي سڀ ماڻھو سن يات سن جي تعليم ، فڪر ۽ سياست جي ئي پيداوار ھئا. اھي ھيون حالتون ۽ ماحول جن ۾ چيني سياست اندر مائوزي تنگ نمودار ٿيو ۽ پنھن جي محبت ۽ صلاحيت سان چيني ڪميونسٽ پارٽئَ جو چيئرمين ۽ انقلاب جو باني بنيو. عوامي جنگ جو موءثر ھٿيار جي ايجاد مائوزي تنگ جي شخصيت کي دنيا ۾ وڏي اھميت ڏني آھي ۽ انھي جنگ ۾ سندس ڪو ثاني نه ٿو سمجھيو وڃي. پر چين جي جاگرافيائي حالتن ۽ ملڪ جي وسعت جي نقطئه نظر سان مائوزي تنگ لاءِ حالتون بي اِنتھا شاندار ھيون. ليڪن ميداني علائقي ۾ ڪارآمد لڙائي وڙھڻ ٿورو، نقصان سھي ، مختصر عرصي ۾ وڌيڪ فائدو حاصل ڪرڻ ۽ دشمن جي فوج کي ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکيڙي ، فضا کان سواءِ ھر رابطو ڪٽي ڇڏڻ ۾ ، آءُ آفريڪي مفڪر ڪئبرال کي مائو کان وڌيڪ ذھين ۽ بالغ نظر سمجھان ٿو ـ

لينن : 

سوشلسٽ سماج ، ملڪن جي آزادي ۽ سامراج جي شڪست جي رفتار کي تيز بنائڻ لاءِ روس جو ھڪ مختصر قد ، معمولي شڪل ، زبان جي ٻاتي يھودي ـ النسل وڪيل ، لينن جي ڀرپور ۽ مڪمل شخصيت کي دنيا ڪڏھن به وساري نه ٿي سگھي . لينن ئي پھريپن ماڻھو ھو، جنھڻ جي زير قيادت ، ھن پوڙھئَ ڌرتي جي مسڪين ماڻھن صدين جي شھنشاھيت کي ھٿوڙي جي ضربن سان ڊاھِي، پورھيتن جي عظيم رياست جو بنياد وڌو. اھو لينن ئي ھو جنھن مارڪسزم جي ھڪ وڏي خامئَ کي قومي آزادئَ جي تحريڪن جي حمايت ذريعي پورو ڪيو. انھئَ ڪري آءُ پورھيتن جي ھن نجات ڏياريندڙ کي سامراجي دور جو مارڪس چوڻ ۾ ڪو به حجاب محسوس نٿو ڪريان.دنيا ۾ جڏھن به غلام قومن جي ڳچين جا ڳٽ ٽٽندا ، جڏھن به مسڪين ماڻھن جي ھٿ سامراج شاھي جي نڙگھٽ تائين پھچندو،جڏھن به آزادئَ جي حريت جا ڪاروان اسٽين گنن سان جھنگل ۽ ٻيلن ۾ دشمنن تي وار ڪرڻ لاءِ اڳتي وڌندا، جڏھن به گولين جي وسڪار ۾ پرجوش ھجومن جي واتن مان آزادي ۽ انقلاب جا نعرا بلند ٿيندا. انھئَ وقت اھڙن سڀني ماڻھن جي دلين ۽ دماغن ۾ روس جي ھن عظيم استاد جي ياد ، فڪر ۽ سوچ گرمي پيدا ڪندي رھندي. لينن جي قيادت ۾ روس اندر جيڪو انقلاب برپا ٿيو، ان جھڙو انقلاب تاريخ اڳي ڪڏھن به ڪونه ڏٺو ھو. آءُ اقرار ٿو ڪريان ته ڪميونسٽ مفڪرن مان لينن ئي آھي جنھن جي شخصيت ، سوچ ، دليل بازي ۽ وسيع نظري مون تي غير معمولي اثر ڇڏيو آھي . ھو ٽالسٽاءِ جي نظرين جو مخالف ھوندي به ان جي فنڪارانه عظمت کي روس جو لافاني سرمايو سڏي ، پوري يورپ ۽ آمريڪا کي چئلينج ٿو ڪري ته ڪو ٽالسٽاءِ ته پيدا ڪري ڏيکاري.ھن کي فرانس جي بندرگاھ تي گھمندي ، روسي ملاح ۽ بندرگاھون ياد ٿيون اچن . ھو دنيا جو عظيم انقلابي ۽ لافاني وطن پرست ھو. انھن ڳالھين جي باوجود اسان کي ڏسڻو ھي آھي ته جڏھن اسين پنھن جون انقلابي سرگرميون شروع ڪيون، تڏھن ، اھو ڏسون ته روس جون حالتون ڪھڙي نوعيت جون ھيون.حقيقت ھي آھي ته ڪامريڊ لينن جي اچڻ کان اڳ ۾ ( پلي خاذوف) ۽ جھڙا مدبر ۽ گورڪئَ پاراديب وسيع پيماني تي ڪميونزم جو پرچار ۽ پروپگنڊا ڪري رھيا ھئا. روس ڪنھن ڌارئي ملڪ جو غلام: زيردست ۽ محڪوم ڪونه ھو. روس ۾ صنعتي مزورن جو تعداد ھڪ ڪروڙ جي لڳ ڀڳ ھو ـ 1901ع ۾ انھن مزدورن پنھن جي حقن جي حاصلات لاءِ ھفتن جا ھفتا ھڙتالون ڪري ، بيشمار جاني قربانيون ڏنيون ھيون. 1905ع ۾ زار شاھِي جي غلط پاليسين ۽ جاگيردار روس جي سرمايه دار جاپان ھٿان، ذلت آميز شڪست جي رد عمل ۾ ٿيل تباھي کان مڇرجي مزورن ، شاگردن ، ھارين ۽ ڪاسين عظيم ۽ ناقابل فراموش قربانيون ڏئي، جمھوري انقلاب برپا ڪيو ھو. انھئَ انقلاب وقت لينن جي پارٽي جي عمر صرف 2 سال ھئي.1910ع تائين زار شاھي جي خلاف ھڙتالون ، بغاوتون ، مظاھرا ۽ چڪريون مسلسل ھلنديون رھيون. جن ۾ لکين عام ماڻھن ، مزورن ، ھارين ، شاگردن ۽ بيروزگارن حصو ورتو ۽ زار شاھي سان بھادرانه ٽڪر کاڌو. بيشمار قربانيون ڏنيون.انھن تحريڪن ۾ لينن جي پارٽئَ جو ڪونمايان يا قائدانه ڪردار ڪونه ھو. خود لينن انھن تحريڪن کي ( خودرو) تحريڪون سڏيو آھي. ۽ 1905ع واري انقلاب کي عظيم آڪٽوبر انقلاب جي ربھرسل ڪوٺيو اٿس . لينن جي پارٽي 1918ع وارين بغاوتن جي اڳواڻي جي اھل نه ٿي سگھي ھئي. پھرين مھاڀاري لڙائي 1914ع کان 1918ع روس کي تباھ ڪري ڇڏيو ھو. روس جو ڪافي علائقو جرمني جي قبضي ھيٺ ھليو ويو ھو. روسي فوجون بنان ھٿيارن ۽ راشن جي برباد ٿي ھر محاذ تان ڀڄي رھيون ھيون ۽ ھنن جي دلين ۾ زارشاھي جي خلاف مچ ٻرڻ شروع ٿيا ھئا. روسي عوام ۽ فوجون ڊگھي جنگ مان بيزار ٿي چڪا ھئا.ھنن کي امن ،آرام ۽ سڪون ، جي ضرورت ھئي. انھئَ ڪري ھنن جنگ جي مخالفت لينن جي حمايت ڪرڻ شروع ڪري ڏني ھئي. جنھن جو اعتراف خود لينن به ڪيو آھي. 1917ع ۾ جمھوري انقلاب آيو، پر انھن انقلابين جنگ جاري رکڻ واري پاليسي جاري رکي ، انھئَ ڪري عوام انھن جمھوريت پسند انقلابين مان بيزار ٿي پيو 1917ع واري بورجوا جمھوري انقلاب وقت لينن ۽ سندس ساٿي سوئزر لينڊ ۾ خلاوطني جي زندگي گذاري رھيا ھئا. جتان ھو اسپيشل ٽرينن جي ذريعي روس پھتا ۽ ٿورن ئي مھينن ۾ بورجوا جمھوري انقلاب آڻيندڙن جو تختو اونڌو ڪري ، اقتدار وٺي، جنگ بندئَ جو اعلان ڪيو. لينن جي پارٽئَ روسي انقلاب لاءِ چوڏھن سال ڪم ڪيو ، جن ۾ نو سال ھو ڪنھن به تحريڪ جي قيادت ڪرڻ جي لائق بنجي نه سگھي ھئي. خوش قسمتئَ سان لينن کي بخارين ، ٽراٽسڪي ، اسٽالن ۽ ٻيا بھترين ساٿي ملي ويا، ان جي باوجود لينن جي پارٽي 1917ع تائين زار شاھئَ سان سنئون سڌو ٽڪر کائي ، اقتدار تي قبضو ڪرڻ واري پوزيشن اختيار ڪري نه سگھي ھئي.روس جي موجوده برسر اقتدار پارٽي 1903ع ۾ وجود منجھ آئي ، ان کان ڪافي عرصو اڳ زار شاھئَ کي ختم ڪرڻ لاءِ دھشت پسندن جون سرگرميون عروج تي پھتل ھيون. ايتري قدر جو لينن جي ڀاءُ زار کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي،جنھن جي نتيجي ۾ کيس ڦاھي ڏني ويئي . حقيقت ۾ اھوئي واقعو ھو جنھن لينن کي سياست جي ميدان ۾ آندو.انھئَ ڪري آءُ اھو چوڻ تي مجبور آھيان ته لينن جي تحريڪ لاءِ روس جي سرزمين انتھائي زرخيز بنجي چڪي ھئي. پوءِ به ھو آخري عمر تائين پارٽي کي ڌڙي بندي ۽ گروھ سياست کان پاڪ ڪري نه سگھيو. اھوئي سبب ھو جو سندس اک بند ٿيڻ شرط گروھي سياست جي ڌڙي بندي پوري شدت سان اڀري آيون، جنھن جي نتيجي ۾ زار شاھِي خلاف ھلندڙ گوليون ، بھترين ڪميونسٽ ورڪرن ۽ ليڊرن جي ڇاتين ۾ سوراخ ڪرڻ لڳيون.

اسٽالن جو دور انھن ماڻھن لاءِ قيامت کان گھٽ ڪونه ھو، جن بندوق ۽ قلم ذريعي زار شاھِي ۽ ان جي دلالن سرمائيدارن ، جاگيردارن ۽ زميدارن کي ختم ڪرڻ لاءِ بي لوث ڪوششون ڪيون ھيون. اھڙن ماڻھن کي موت جي اونداھي غار ۾ اڇلايو ويو. جن کي ھزارھا سالن جي جستجو کانپوءِ زندگئَ پنھن جي ڀاڪر ۾ ورتو ھو.
بھرحال لينن جي ڪاميابي لاءِ روس جون حالتون نھايت ئي سازگار ھيون. خود لينن به ان حقيقت جو کليل دل ۽ دماغ سان اقرار ۽ اعتراف ڪيو آھي ته جيڪڏھن جنگ عظيم جون پيدا ڪيل حالتون نه ھجن ھا ۽ جنگ جي نتيجي ۾ فوج ۾ وسيع پيماني تي انشار ، گڙٻڙ ، پريشاني ، مايوسي ، ٿڪاوٽ ۽ ڪمزوري پيدا نه ٿئي ھا، ته روس ۾ اسان جي اميدن جي برخلاف ايترو تڪڙو انقلاب نه اچي ھا، ۽ اسانکي جرمنن وانگر انتظار ڪرڻو پوي ھا. نه معلوم اڳتي ھلي صورتحال ڪھڙو رُخ اختيار ڪري ھا.

مٿي ذڪر ڪيل ليڊرن جي ڪاميابين ۾ حالتن جي سازگارئَ ۽ سياسي ماحول جي تيارئَ جي فڪر سان گڏ ، آءُ مناسب ٿو سمجھان ته ھن دور جي ھڪ وطن پرست ، انقلابي ۽ قومي حريت جي لافاني شھيد شيخ مجيب الرحمان جو ذڪر به سندس سياسي ماحول جي پس منظر ۾ ڪريان.

مجيب الرحمان: 

جنھن رستي ۽ راھ تي پنھن جي قوم ۽ وطن کي غيرملڪي آقائن جي غلامئَ واري پنجوڙن مان آزادي ڏياري ، سو واقعي ھن صدئَ جو بي مثال ڪارنامو آھي. ۽ جيسيتائين بنگال جي سرزمين تي سون ورنا سنگ، ٿڌڙين چانڊوڪين ۾ ناڇ ڪندا رھندا . جيسيتائين پوڙھي گنگا جي سنيي تي ، ڪنھن مانجھي جو ونجھ آزادئَ سان ھم آغوش ٿيڻ لاءِ لھرون پيدا ڪندو رھندو. جيسيتائين سونار بنگله جي ڌرتي دنيا جي نقشي تي ، انقلاب جي خنجر وانگر نمايان بيٺي ھوندي. جيسيتائين ڌرتئَ جي ڪنھن ڌڃياڻئَ جي چپن تي پيا ملن جي آس ڌڙپندي رھندي ، ان وقت تائين بنگال جي ڌرتئَ جي فضائن ۾ مجيب جي آتش نوائي جا شھباز اڏامندا رھندا، وطن سان عشق جا ٻول ۽ نعرا آسمان جي وسعتن ۾ انڊلٺي ريکائون پيدا ڪندا رھندا، بھادرئَ ۽ دليرئَ جا جذبا وطن جي ويرئَ تي ڪنھن گوريلي جي گولي جي روپ ۾ ڪڙڪندا رھندا ۽ مجيب کي ھن ننڍي کنڊ جي تاريخ مان جنھن به ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي ، سو خود تاريخي وھڪرن ۾ پنھن جو خسيس ، ڪين جھڙو ۽ ذليل وجود وڃائي رھندو.ان سڀ جي باوجود ڇا بنگال جي سرزمين مجيب کي سياسي قبرستان جي صورت ۾ ملي ھئي ؟ ڇا اتي جي عوام جي دلين تي اھڙيون مذھبي مھرون لڳل ھيون، جو انھن تي وطن دوستي،قومپرستي ، آزادي ۽ انقلاب جي ڪنھن به نعري اثرنه ٿي ڏيکاريو؟ ڇا بنگال جو انسال پنھن جي سرزمين ۽ ان ۾ پنھن جي تاريخي حيثيت کي وساري قناعت ڪري ويھي رھيو ھو؟ نه ھر گز نه !!!
حقيقت ھي آھي ته بنگال ۾ وطن پرست آزادئَ جي تحريڪ سراج الدوله جي شھادت کان ئي شروع ٿي چڪي ھئي، جيڪا سن 1957ع کان سن 1971ع تائين لڳاتار ھلندي پي آئي. مجيب الرحمان انھئَ تحريڪ جو آخري باب ھو. جتان بنگال جي تاريخ اھڙو رستو اختيار ڪيو آھي ، جيڪو عظيم الشان بين الاقواميت جي تخليق ۽ تعمير ڏانھن وڃي ٿو.سراج الدوله جي شھادت کان تيرھن سال پوءِ سن 1970ع ۾ بنگال ۾ آزادي جي قوم پرست تحريڪ شروع ٿي، انھئَ تحريڪ جا مرڪز رنگ پور،مدناپور،بير ڀوم ۽ بيشن پور ھئا. اھا تحريڪ جنھن جي اڳواڻي ھڪ الله لوڪ فقير مجون شاھ پئي ڪئي. سان 1790ع تائين پورا ويھ ورھ ھلي. انھئَ تحريڪ کي انگريزن بي پناھ جبر ۽ تشدد ڪري دٻائي ۽ پنھن جي خيال ۾ ختم ڪري ڇڏيو. ليڪن اھا انگريزن جي ڀل ھئي ، انھئَ تحريڪ جي وقتي طور دٻجي وڃڻ کان 62 سال پوءِ 1813ع ۾ بنگال اندر سيد ڪامران شاھ ۽ سندس پٽ ٽيپوءَ جي قيادت ۾ قومپرستي ۽ آزادئَ جي ھڪ شاندار تحريڪ شروع ٿي. انھئَ تحريڪ ۽ بغاوت جو ھيڊ ڪواٽر ميمڻ سنگھ ضلع ھو.اھا تحريڪ 1833ع تائين ويھ ورھ ھلي. ساڳئي وقت عظيم بنگالي قوم پرست نثار علي عرف ٽيپو مير جي قيادت ۾ انگريزن ۽ سندن ديسي دلالن جي خلاف ڇاپامار جنگ شروع ٿي، جنھن ۾ بيشمار سياسي ، اخلاقي ۽ سماجي ڪاميابيون حاصل ڪيون. ٽيپو مير انگريزن جي خلاف وڙھندي ، ڪلڪتي ويجھو شھيد ٿي ويو، پر بنگال ۾ گوريلا جنگ جو ٻج مڪمل طر ح ڇٽي ويو. جنھن نسخي تي 1831ع کان 1862ع تائين ٻن عظيم بنگالي وطن پرستن سريعت الله ۽ سندس پٽ دودا ميان عمل ڪيو. انھن جي تحريڪ بغاوت جي گيت وانگر جھر جھنگ ۾ پکڙجي بنگالي عوام کي آزادي جي راھ تي لائي ڇڏيو.مطلب ته بنگال جي سرزمين تي مجيب جي پيدائش کان اڳ ۾ جيڪي بغاوتن جا سلا اُڀرندا رھيا، آزادي ۽ انقلاب جا گونچ ڦٽندا رھيا. خود مختياري ۽ قومي غيرت جا جيڪي طوفان لڳندا رھيا، تن بنگال ديش جي سرزمين کي تنور وانگر ھميشه گرم پئي رکيو.بنگال جي ڌرتئَ جي ٻنئَ جي ٻاري ٻاري ۾ آزادي جا انگور نڪرندا رھيا ، بنگال جي سون ورني ڌرتي مان اناج بجاءِ غاصبن کا تباھ ڪرڻ لاءِ بارود پيدا ٿيندو رھيو. بنگال جي شاعر جي قلم مان نڪتل گيت ، ديس واسين جي دائمي زندگي ۽ غاصبين لاءِ موت جي ملائڪ جا ٻول ثابت ٿيندو رھيو. بنگال جي نارئَ ، پنجاپڻ عورت وانگر ھر دور ۾ ڪوئي عبدالرب ، ڪوئي طفيل ، ڪوئي منان ۽ ڪنھن موتيا چوڌري کي جنم ڪونه ڏيندي رھي آھي .ھي اھا ڌرتي آھي جتان وائسرائن،گورنرن ، وزيرن ۽ انھن جي دلالن تي بم اُڇلائيدا ھئا ۽ انھي ڌرتي جي ھڪ گلاب جي پنکڙي جھڙي نارئَ جو ھي جملو ، اڄ جي انقلابي تاريخ جو نعرو بنجي چڪو آھي ته :

” انقلابي گولي بندوقن سان نه پر دل سان ھلائي ويندي آھي.“

ھتي آءُ قاھره ريڊيو جا لفظ دھرائڻ مناسب سمجھان ٿو ته :
” بنگال تان گولي ۽ باھ جي جنگ ڪلائيو کان يحيٰ تائين ھڪ ڏينھن لاءِ به ختم ڪا نه ٿي آھي.“ انھئَ کان سواءِ بنگال جي سرزمين تعليم ۾ موجوده پاڪستان ۾ تمام گھڻو اڳتي وڌيل ھئي. بنگال زبان جي مسئلي تي قُربانيون ڏنيون، وطن دوستي ۽ قومپرستئَ جي واٽ تي ڪافي اڳتي وڌي چڪو ھو. بنگالي قومپرستئَ کي حسين شھيد سھروردي ۽ فضل الحق ڪافي اڳتي وڌايو ھو. انقلابي سياست ھلائڻ وارن سياستدانن، پروفيسر مظفر ، ڀاشاني ، ( پنھن جي موقع پرستي ۽ چين نوازي جي باوجود) عطاءُ الرحمان ۽ ٻين پنھن جي پنھن جي حد تائين بنگال جي قومي بيداري ۾ حصو ورتو ھو، شيخ مجيب الرحمان جي تحريڪ کي اڳتي وڌائڻ ، مقبول بنائڻ ، عوام تائين پھچائڻ ۾ ھن سان ڪيترائي بھترين دماغ ، يونيورسٽين جا پروفيسر ، اقتصاديات جا ماھر ، رٽائر فوجي ، سول آفيسر ، اخبار جا ايڊيٽر شامل ھئا. وچولي ڪلاس جي مالي مدد،اخبارن جي حمايت . اھي سڀ اھڙيون شيون ھيون، جن مجيب الرحمان جي تحريڪ جي ڪاميابئَ ۾ اھم حصو ادا ڪيو آھي. انھن سڀني شين جي مدد، اخبارن جي مدد، تعاون ، حمايت ، پٺڀرائي ۽ سھڪار سان شيخ مجيب الرحمان ، بنگال جي سر زمين کي ڌارين جي تسلط ڪنٽرول ۽ قبضي کان آزاد ڪرايو ۽ بنگال جي بھادر عوام پنھن جي دلير ليڊر جي قيادت ۾ اعتماد ڪندي، انساني تاريخ جي سڀ کان وڏي قرباني ڏئي، ايشيا جي خونخوار فوجي ٽولي کي گوڏا کوڙڻ تي مجبور ڪيو. دنيا ڇا به چوي ، پر بنگال جي آزادي ھن دور جي سڀ کان وڏي ڪاميابي آھي ۽ ان ڪاميابي لاءِ شيخ مجيب الرحمان جي قيادت وڏو ۽ اھم ھٿيار ثابت ٿي آھي. ان سڀ جي باوجود بنگال جي سر زمين شيخ مجيب الرحمان کي سياسي قبرستان جي صورت ۾ ڪونه ملي ھئي.مجيب جي ميدان ۾ اچڻ کان اڳ بنگال جا فرزندبا رھا ، پنھن جي قومي حقن جي حاصلات لاءِ رت جو نذرانو ڏئي چڪا ھئا. بنگال جي گھٽي گھٽي مان قوم پرستئَ جي گيتن جي گونجار اچي رھي ھئي. آزادي جا ورلاپ اڀري رھيا ھئا . انقلاب جون آسون ڪر موڙي رھيون ھيون. ظلم جي جبر جي ديو خلاف . پدما جي مانجھين جي ونجھن مان احتجاجي آواز اڀري رھيا ھئا. بنگال جي مظلوم انسان ھٺ ، ۽ ظلم جو ڪنڌ مروٽي ڀڃڻ لاءِ اُڀو ٿي چڪو ھو. ظلم جي ايوانن جي ڪنگرن کي وڪوڙڻ لاءِ آزادئَ پسند انسانن جي دلين مان آزادئَ جون ڄڀيون نڪري رھيون ھيون. مجيب ، انھئَ گونج ، ورلاپ ، آس ، احتجاج ۽ آڳ کي تيز ۽ مضبوط بنايو. متحد ۽ منظم ڪيو.وسيع کان وسيع تر بنايو ۽ ان کي بنگال جي ٻار ٻچي،ٻڍي ، جوان ، مرد ، عورت ،فنڪار ۽ تخليق ڪار تائين ايمانداري ، جدوجھد، جفاڪشي ۽ محنت سان پھچايو ۽ پنھن جي وجود کي آزادي جي آڳ ۾ اڇلائي ڇڏيو.

جي ـ ايم ـ سيد : 

ھاڻ اسان کي ڏسڻو آھي ته جي ـ ايم ـ سيد کي پنھن جي انقلابي نظريي جي تبليغ لاءِ جيڪو ميدان مليو ان ۾ ڇا ھو.
سنڌ سياسي قبرستان ھو . سنڌ جو وچولو طبقو جيڪو پورو ھندن تي مشتمل ھو سو سنڌ ڇڏي ويو. مذھبي مجنونن ، جاھل ، وحشي خونخوار ،بد تھذيب انبوھ ۽ ھجوم پئسي جي لالچ ۽ لوڀ ،ھٻڇ جا راڪاس بنجي ، آدم بو آدم بو ڪندا ، سنڌ ۾ داخل ٿي چڪا ھئا. سالن جي پراڻن سري کاڌل ،مدي خارج نظرين جي بنياد تي ھر ترقي پسند نظريي ۽ عوام دوست سوچ ۽ آزاد پسند خيال کي مڏي ڪاتي سان ڪٺو پئي ويو.سنڌي قوم جيڪا صدين کان قبائلي طرز ـ زندگي جي ھيراڪ ھئي ، تنھن ۾ نه علم ھو نه وري سياسي شعور ، نه تنظيمي ولولو ھو ۽ نه وري تحريڪ شروع ڪرڻ جو ڪو اُتم جذبو. سنڌي عوام جيڪو صدين کان مختلف سامراجي قوتن سان وڙھندو پئي آيو، تنھن جيئن ئي ميرن جي شڪست کان پوءِ اجتماعي طرح ھٿيار ڦٽا ڪيا، سي وري واپس کڻڻ کان جھڙو قسم کڻي ڇڏيو ھو. نون حاڪمن جي نون زوپن ،نون روعبن ۽ نون دٻدٻن، سنڌي وڏيرن جي چاپلوسي ، حاڪمن جي دلالئَ ، سنڌ کي مڪمل غلام خطي جي صورت ڏيئي ڇڏي. سڀني پريسن،نشرياتي ادارن ، تعليم گاھن ۽ اخبارن تي وطن جي ويرين جو قبضو ٿي ويو. سنڌ جي شھرن تي پوري ريت ھندستان مان ڀڄي آيل ماڻھن جو ڪنٽرول ٿي چڪو ھو. آفيسن ۾ پٽيوالي کان چيف سيڪريٽري تائين غير سنڌين جو تسلط .واپارين ۾ گاڏي واري کان وٺي درآمد برآمد جي ڏيتي ليتي ڪندڙ تائين غلبو ـ سنڌي قوم پرست عوام جي اڪثريت ھندستان ھلي ويئي . سنڌ ۾ ڪا به ترقي پسند تحريڪ موجود ڪا نه ھئي. ھڪڙي ھاري ڪميٽي ھئي ، جيڪا ھارين کان درخواستون وصول ڪرڻ تائين محدود ھئي.شھيد الله بخش ۽ عبدالله سنڌي رحه جا ڳاڻ ڳڻيا پوءِ لڳ ھئا ، جيڪي يا ته ھمت ھاري ماٺ ڪري ويھي رھيا ھئا. يا جي ايم سيد سان پراڻي مخالفت جي بنياد تي کيس لوئڻ ۾ مصروف ھئا. سنڌ ۾ صنعتي مزورن جي تحريڪ ته ٺھيو پر ڪو سنڌي مزور ئي ڪونه ھو.ادب ، ثقافت ، نشرواشاعت جي ميدان منجھ خال پئجي ويو ھو. پوري سنڌ ۾ ھڪ روزانه اخبار ۽ ڪجھ چيٿرن جي صورت ۾ نڪرندڙ ھفتيوار اخبارون ھيون. جن ۾ پراڻا ٽوٽڪا ، ڪنھن وزيرن جو ڦوٽو ۽ ھڪ اڌ ٽينڊر نوٽس ھوندو ھو. تمام ترقي پسند نظرين ۽ تنظيمن تي پرڏيھي مڪارن ۽ فريب ڪارن قبضو ڪري ورتو ھو ، ۽ سنڌي ترقي پسند نوجوانن نون آيل ڪميونسٽن جي ” جي حضوري“ ۾ پورا ھئا.حر تحريڪ کي ختم ٿئي عرصو ٿي چڪو ھو . انھئَ تحريڪ جو ذاتي بنيادن ۽ سببن ڪري انگريزن سان ٽڪر ضرور ھو ، پر ان جي سياسي ۽ سماجي رخ ۾ اھڙي ڪا به ڳالھ ڪانه ھئي ، جنھن تي سنڌ ۾ جديد قومي تحريڪ ھلائي وڃي ھا.سنڌي مسلمان حيران پنھنجي مستقبل کان بيپرواھ ، زندگئَ جو گاڏو ريڙھيندو رھيو. ھن کي نئين حڪومت ۽ ان جي بندوبست سان ڪابه دلچسپي ڪانه ھئي ۽ نه وري اھو فڪر ھوس ته نئين ٺھيل ملڪ ۽ انجي سياست ، سندس مستقبل لاءِ ڪھڙا نتيجا پيدا ڪندي. حقيقت ۾ ان وقت جي سنڌ ، ھڪ سياسي رِڻ پٽ ۽ رُڃ ھئي. ڪٿي به ڪو آواز نه ھو. نون آيل حاڪمن جي حڪمت عملين ، چالاڪين ۽ مڪارين خلاف ڪابه للڪار ڪانه ھئي.
ملڪي سياست عوام جي ذھنن تي ، آفيم جو اثر ڪري چڪي ھئي ۽ ان سياست جي خلاف آواز اٿارڻ معنيٰ پنھنجو پاڻ کي مذھبي مجنونن جي سنگسارئَ لاءِ پيش ڪرڻ . ھر طرف زنده باد جي للڪار ھئي ، اسلام زنده باد جي گونج ھئي ۽ اسلام اسلام جو روشو ھو. سنڌي ماڻھو سوچڻ سمجھڻ بنان ان شور ۾ وائڙن وانگر شامل ٿي ويو ھو . شاگردن کي نوڪرين جو آسرو ھو، آفيسرن کي ترقين جي آس لڳل ھئي.واپارين کي واپار جي واڌاري جي اميد ھئي، شھرين کي ھندن جون جايون ملڻ جي تمنا ھئي . ھارين کي واڻين جي ڇڏيل زمينن وٺڻ جي خواھش ھئي. مولوين کي اسلامي نظام قائم ٿيڻ جو ڀروسو ھو، اخبار وارن کي نئين ملڪ ۾ پنھنجو ڪاروبار چمڪائڻ جي ڌن لڳل ھئي . صحافين کي فائدا ملڻ جي پڪ ، وڏيرن کي ڪرسين ملڻ جي پڪ ھئي ۽ پاڪستان جا حاڪم رنگ ۽ نور ۾ مدھوش.مطلب ته پورو ملڪ آسن ، اميدن ، خواھشن ، تمنائن ، ڀروسن ، يقينن ۽ جشنن جو گلستان بنيو پيو ھو. اھڙي وقت ۾ صرف ھڪڙو ماڻھو ھيو، جنھن جون اکيون سنڌ جي مستقبل تي روئي رھيون ھيون. ھڪڙو فرد ھو جنھن جي دل ۾ سنڌي عوام جي حالت تي پريشانئَ جا وڍ ھئا. ھڪڙو انسان ھو جنھن جي دماغ ۾ مستقبل ۾ ٿيندڙ ،واقعن ۽ حادثن جي خلاف مچ ٻري رھيا ھئا. پر ھو اڪيلو ھو ھن وٽ پارٽي نه ھئي، دولت جي فرواني نه ھئي . ھن سان صرف سوچيندڙ دماغ ، بھادر دل ۽ بيباڪ قلم ھو. ھن جي تحريڪ جي تياري ۽ انجي بنيادن کي مضبوط بنائڻ لاءِ ڪڙ سن بات سن نه ھو، ڪائي 4 مئي جي تحريڪ نه ھئي، ڪائي نوجوانن جي اصلاحي تحريڪ نه ھئي، ڪائي سن 1901ع جي بغاوت نه ھئي، ڪو به سن 1905ع وارو انقلاب نه ھو، ڪوئي گورڪي جھڙو اديب نه ھو، ڪابه باڪسر بغاوت ڪانه ھئي ، ڪائي ھارين جي مسلح جدوجھد ڪانه ھئي ، ھن جي تحريڪ جي شروعات ڪندڙ ڪوئي گوڪلي ، تلڪ ، سي ـ آر ـ راس ۽ آزاد نه ھو. ڪو ئي موتي لال نھرو نه ھو. جيڪو پارٽئَ جي لاءِ پنھنجو شاندار محلات وقف ڪري. ڪوئي ڏاڏا ۽ برلا مدد لاءِ ڪونه ھو. اخبارن ۽ نشرياتي ادارن جي حمايت ۽ مدد نه ھئي ، ڪو به ٽيگور ، نذرالسلام ،سھر وردي ۽ فضل الحق ڪو نه ھو. ھو اڪيلو ھو، تن تنھا ائين محسوس ٿي رھيو ھو ته جيئن ڪوئي اجنبي آبائي رستن تان گذري رھيو ھجي ۽ ڪو به ماڻھو ان کي ٻڌڻ ۽ سڃاڻڻ لاءِ تيار نه ھجي . چوڌاري رڃ ۽ رائو ، ڏکيا ڏونگر ، واٽن تي واري ، جبلن جون جاڙون، ڪيترا ڪيھر ٻيلائي ، رڇن جون رانڀاڙون ، بگھڙن ، گدڙن ۽ ڀولڙن جون اوناوئين، ڪيترا مِرُون ماس پٽڻ لاءِ آڌا. نه ملڪ ۾ ڪوئي ڀڻڪو ڀليرو نه وري ڪنھن ڳڀري جو ڳڙڪو . چوڌاري ڪاريھرن جا ڪر ، لنڊين جون لوڌون ۽ راڄ مٿان راڪاسن جا گھيرا ، اھڙي ماحول ۾ ، اھو اڪيلو انسان ھو جي ايم سيد ...
                   انھئَ ماحول ۾ ھن عزم جي پڪي ۽ باحوصلي انسان ھمت نه ھاري ، الٽو ملڪي ۽ بين الااقوامي حالتن جو جائزو وٺي ، پنھنجي ڌرتي ۽ انجي معصوم ، پر اٻوجھ عوام جي شاندار مستقبل لاءِ جدوجھد شروع ڪئي . آءُ ان وقت جي ماحول ۾ سيد جي آزادي تي سوچيندو آھيان ته مون کي ائين محسوس ٿيندو آھي ته مھاراجا ڏاھر جي حب الوطني ، دودي سومري جي بي مثال دليري ، ڄام نظام الدين جي ديانت ۽ شرافت ، دولھ دريا خان جي سورھيائي ۽ دانائي ، مخدوم بلاول جي ھمت ۽ حوصلو ، شاھ حيدر جي شاندار قومي غيرت ، شاھ عنايت شھيد جي باھمت تصوف وارا جذبا ۽ سنڌ جي بيشمار بھادرن ، دليرن ۽ سنڌ کي سر ڏيندڙ جي قوم پرستئَ جا حوصلا جيڪي صدين کان سنڌ جي فضائن ۾ کڙيل تارن وانگر ڀٽڪي رھيا ، تن کي سيد جي روپ ۾ ھڪ پيڪر جسم ملي ويو ۽ ھنن سيد جي ذھن ، ضمير ، دل ۽ دماغ ۾ بسيرو ڪري ڇڏيو.جن کي لطيف جي شاعري زنده جاويد ، تازو ، توانو ۽ امنگن سان ڀرپور بنائي ڇڏيو.اڄ سنڌ جي گھٽئَ گھٽئَ ۾ ڪنھن انوکي گيت جي جيڪا گونجار آھي ، شھر شھر ۾ ڪوئي الستي آواز ڪر موڙي اٿي رھيو آھي . سنڌ جي فضائن ۾ وطن دوستئَ جي انڊ لٺ جون جيڪي ريکائون پکڙيل نظر اچن ٿيون . ڪراچي جي بندر کان وٺي بمبئي تائين قومپرستئَ جي موسيقئَ جون جيڪي لھرون ٻڌڻ ۾ اچن ٿيون . اڄ جيڪي آزادئَ جا ڪوڏيا زنجير جي آواز تي قيد جي ديوارن کي زندگئَ زنده دلي بخشي رھيا آھن.۽ پاڪستا نجي وزيراعظم کان قومي اسيمبلئَ جي ايوان کان وٺي ڪئناڊا جي ھوائي اڏي تائين سنڌ جي متعلق جيڪا سوالن جي بوڇاڙ ٿي رھي آھي.اھو سڀ ڪجھ ھن ئي انسان جي ڪوشش ۽ ڪاوش جو نتيجو آھي ۽ سندس ئي سڏ جو پڙاڏو آھي ۽ اڄ پوري پاڪستان ۾ اھو ئي انسان آھي ، جنھن جي چپن جي جنبش سان چوڌاري للڪارون ٿي وڃن ٿيون ۽ ايوانن ۾ زلزلا پئجي وڃن ٿا. سيد کي مائو ۽ لينن جي مقابلي ۾ آڻڻ وارا پھرين انھئَ ماحول کي نظر ۾ رکن جيڪو سيد کي مليو .
                   ڪاش ! مائو ، لينن ، گانڌي ۽ مجيب کي به اھڙو ماحول ملي ھا ، جيڪو سيد کي مليو . سيد کي اھڙي فضا ملي ھئي ، جنھن ۾ ڳالھائڻ ائين ئي ھو جيئن قبرستان ۾ ٻانگ ڏيڻ ، پر سيد انھئَ سياسي قبرستان کي پرجھش ھجومن جي نعرن جي آماجگاھ بنائي ڇڏيو آھي. اھو سيد جو ڪمال آھي ۽ ٻيو ڪو ماڻھو شايد ئي ايترو ڪجھ ڪري سگھي....

ڪتاب جي ايم سيد  
ليکڪ :محترم عبدالواحد آريسر
پيج نمبر 163 کان 182