شھيد روپلو ڪولھي : ڪتاب : سنڌ جا شھيد

شھيد روپلو ڪولھي
ڪتاب : سنڌ جا شھيد ( ليکڪ : اسرار شام )

تريءَ تي بھشت مڱڻ يا ٻين تي ڀاڙڻ يا ٻين جي ڪلھن تان بندوق ڇوڙڻ ، عمل کان عاري ۽ ڪاھل قوم جي نشاني ھوندي آھي.اھڙين حالتن ۾ ڪنھن به پست قوم جي تاريخ اول ته چرڻ وارا پار نه ڏيکاريندي آھ، پر کڻي تربيت ڏني ويندي آھي ته اھا تاريخ بجاءِ مئل ماڻھن جي سوانح عمري وڌيڪ لڳندي آھي ان ويل ڪن ڪارڻن ڪري وجھ وٺي ” ٻيا “ يا ٻين لفظن ۾ ” ڌاريان “ تاريخون ترتيب ڏيڻ جو ڪم شروع ڪري ڏيندا آھن. جيڪو اڳتي ھلي ڪارنامون پڻ بڻجي پوندو آھي.
اھڙين زھر جھڙين ، مگر سچين حقيقتن جي پيش نظر سنڌ جي تاريخ تي نظر وجھجي ته گھڻي ڀاڱي مارو ئي ساروڻين جي منتقليءَ جا پڙاڏا ته ٻڌڻ ۾ ايندا ، مگر ورق خالي نظر اچڻ لڳن ٿا ڇو ؟
جيتوڻيڪ انھيءَ ” ڇو “ کي ڇڏڻ سان اڄ اسان کي ” سنڌ ڪي تاريخ ڪيسي لکي جائي؟“ جھڙا ڪتاب بمع خطاب جي پڻ ملي چڪا آھن . پوءِ به اسان پاڻيءَ جون دٻو ڳولھڻ بجاءِ جيءَ ۾ جھاتي پائڻ بجاءِ حالتن جو نڪور تقاضائن کي رد ڪندي ستا ئي پيا ھجون ته پوءِ سلطاني سھاڳ ته پري ٿيو پر ڌرتيءَ جي ڌوڙ به نصيب ٿي نه سگھندي !ـ
اھوئي سبب آھي جو سنڌ جي تاريخ جا ڪيترائي لافاني ڪردار ، اڄ به تاريخ ۾ موجود ضرور آھن پر ان جي ورقن ۾ سندن ڪردار سواءِ گمشدگيءَ جي اشتھار کان به وانجھيل رھندا پيا اچن. سنڌ صدين کان آھي ۽ صدين کان ئي ڌارين جي حملن جو شڪار به ان ڪري پئي رھي آھي جو ڇڏڻ وارن ھر دور ۾ ساڳي ” ڇو ؟ “ کي به ڇڙواڳ ڇڏيو آھي.انيڪ حملي آور قومن مان ھڪ قوم انگريز سامراج سنڌ کي حلوو سمجھي ڳڙڪائڻ لاءِ سنڌ تي 1843ع ۾ ڪاھ ڪري فتح ڪئي . ان ۾ شھيد ھوش محمد شيدي جھڙا سنڌي سرويچ جنرل اڀريا ته ، اڳتي ھلي 1857ع جي جنگ آزديءَ جي لھر ۾ ” روپلي ڪولھي “ جھڙا ڪونڌر به اڌما ڏيئي اٿيا ۽ ڌرتيءَ کي رت ڏيئي . 21 آگسٽ 1859ع ڦاھي چڙھي سرخرو ٿي ويا!
سنڌ جي تاريخ جي محققن ھن جوڌي ڪردار سان ڪھڙو ورتاءُ ڪيو؟ ان سلسلي ۾ سڄي سنڌ جي سونھن ۽ شاھ جي سورمي مارئي جي ملڪ ملير ( ٿر ) جي لال ترتيب ڏيئي لاشڪ سنڌي ساھت ۽ سنڌ جي تاريخ تي ٿورا ضرور ڪيا آھن. پر افسوس ته روپلي جي ڪردار کي ايترو مان ڏنو جيترو جو ھو حقدار ھو!

سرڳواسي رائچند پنھنجي تصنيف ” تاريخ ريگستان “ جي پھرين ڀاڱي ۾ : ننگر پارڪر ۾ بغاوت ( 1859ع ) واري باب ۾ پيرائتي نموني انگريزن جي انتظامي جوڙجڪ ، معاشي استحصال ۽ وفاداريون وڪڻندڙ جو ڪارائتو ذڪر ڪري ٿو. جڏھن ته مکيه ڦورو ۽ سامراجي ڪردار جنرل تروٽ سان جڏھن ٿاڦيل قدمن ڪري مذاحمت شروع ٿيڻ تي جن جوڌن جو ذڪر ڪري ٿو انھن ۾ روپلي جي نانءَ جي نشاندھي ڪرڻ مھل کيس اڻ سڌيءَ طرح ۽ ” ٻيا “ واري اصطلاح ۾ آخر ۾ ھن ريت بيان ڪري ٿو :
” راڻن جڏھن تروٽ صاحب کي ڳولا ڪرڻ سان به نه لڌو تڏھن ھنن سمجھيو ته مارجي ويو. انھيءَ ڪري ھيڪاري جوش وڌيو ،ڪچھري ته حملو ڪري ڪن سپاھين کي ماريائون ۽ ڪيترا ڦٽيا ، پارڪر جا ڪيترا سوڍا اچي شامل ٿيا ۽ بھادريسان وڙھيا. انھن ۾ مکيه لاڌو سنگ وير واءِ جو داڻو، ڪرڻجي ننگر پارڪر جو راڻو ، رامجي ، ورڻ اڌي سنگ، ڪلجي ، پونجو ، مھاسينگ ۽ روپلو ڪولھي مشھو جوڌا ھئا. ( ص 208 ) ساڳئي باب ۾ سرڳواسي اڳتي ھلي روپلي جي ” وفا “ بابت ھيءُ اکر ڏسي ٿو : ” روپلي ڪولھيءَ جو راڻي سان وفاداري ڪري سندس نالو اڃان پيو ڳائجي ، اھو سندس لاءِ امر انعام آھي.“ ( ص 221 ) ھن پھرين ڀاڱي ۾ روپلي جو ڦاھيءَ تي چڙھڻ ، جنھن جي ڄاڻ اسان کي اڳتي ھلي ورسي ملھائڻ ڪري پئي ، ڪو نالي ماترو اشارو به نٿو ملي.سرڳواسي اڄ اسان وٽ موجود نه آھي، نه ته پاڻ ئي ڪجھ ٻڌائي سگھي ھا. البت ھن منجھيل سِٽ کي سنوت ۾ آڻيدڙ ڪي سنڌ جا ٽياڪڙ تاريخ نويس ( جيڪر موجود ھجن) اسان جھڙن طالبعلمن کي به ڪو گس ٻڌائي نج ڄاڻ ڏين ته ، حقي ڪردار سان انصاف ڪرڻ جي تقاضا پوري ٿي سگھندي.ھن ڏس ۾ شڪي امڪان ھن طرح اڀري ٿو ته، روپلو ڪولھي ذات جو ھو ان ڪري کيس فقط وفاداريءَ ( جنھن جي طرح نوڪر وانگر لڳي ٿي ) تائين ڳڻائي دنگ ڪيو ويو.يا ائين به ٿي سگھي ٿو ته سرڳواسي رائچند جي ترتيب ڏنل ” تاريخ ريگستان“ جي ” اصل مسودي “ ۾ روپلي جي ڪردار کي حقيقت جي روبرو پيش ڪيو ويو ھجي ، پر ” ڪن سببن “ ڪري تراش خراش Subing جي سيراڻ تي آندو ويو ھجي! ڇاڪاڻ ته رائچند جي تاريخ ريگستان کي سنڌي ادبي بورڊ 1956ع ۾ ڇپائي ھيٺ پڌرو ڪيو ھو. بورڊ اسان جو خودمختياري ( نيم سرڪاري ) ادارو ضرور آھي ، پر تخليقي ادب کان ورتو وڃڻ يا اڃا توڻي سنڌي جي جامع ۽ مستند تاريخ نه ڏيڻ ڪري پنھنجو پاڻ مرادو ڀرپور ۽ مڪمل ڪردار ادا نه ڪرڻ ڪري ضروري نه آھي ته ان جي ڇپايل ھر ڪتاب کي مستند ۽ مڪمل سمجھيو وڃي پر گھٽ ۾ گھٽ ھن ڏس ۾ رائچند جي اصل مسودي ۾ روپلي جو اھم ڪردار متعين نه ڪيو ھجي. جنھنجو اسين گمان جي بنياد تي ذڪري ڪري رھيا آھيون! اھو به تڏھن غالب ٿيو جڏھن خود روپلي جي برادري ( ڪولھي ) پنھنجي ارڏي ۽ جوڌي ڪردار روپلي کي ورسيءَ جي حوالي سان سرڳواسي رائچند جي مکيه نقطي کان ھٽي ڪري بياني توڙي سانگ وسيلي پيش ڪيو!
ھن ڏس ۾ پيش ٿيندڙ صورتحال ( ورسي ) جي پيش نظر سرڳواسي ته مطمئن ڪندي نٿو نظر اچي ( يا ٿي سگھي ٿو ته ھن جملن جي اڻت کان پوءِ ٻيو ڪو اھل قلم مطمئن ڪندڙ نقطئه نظر ساڻ ڪري اچي يا ن اچي.)
اھو ته اڳتي ھلي وقت ٻڌائي سگھندو. البت کوڙ ساريون شابسون ھجن اڳوڻي ھڪ پرائمريءَ جي استاد ۽ حال ڪائونسل پريم پارڪريءَ کي جنھن ڳوٺ پريم نگر لڳ نبي سر روڊ ، ٿرپارڪر ۾ سنڌ جي ھن لافاني ۽ ويڙھاڪ ڪردار ” روپلو ڪولھي “ جي پھريون گھمرو 125 ورسي پنھنجي برادري ، ڪولھِن جي سرواڻيءَ ۾ ڌوم ڌام سان ملھائي دم پٽي ڏيکاريو!

ھن ورسيءَ جو سٽاءُ ٿر جي برپٽ تي تڏا تنئوريون وڇائي ڪيو ويو ھو. جنھن جو عملي پھلو منجھند 4 وڳي کان رات جو 12 وڳي تائين ھلي پورو ٿيو.
اٽڪل 400 کن ڪولھي جنھن ۾ ٻڍا ، ٻار ، جوان زائفون شامل ھيمون ، موجود ھئا. ويندي ويندي ننگر پار کان پڻ ڪجھ عقيدتمند ڪولھي پاڻ به لٿا ھئا. ميڙاڪي کي منھن ڏيڻ لاءِ نڪي ڊائس نڪي مائيڪ ھئا. مقرر خطابي نه ھو . گوڏو ڀڃي ، پاٿولي ، ماري ۽ ڪانڀ ٻڌي ڪچھري ڪرڻ وارو ٺيٺ سنڌي ثقافت وارو سمان ھو.
ڊزن کن جھونن ڪولھين شاعريءَ ۾ روپلي تي عقيدت جاگل نڇاوڙ ڪرڻ شروع ڪري ڏنا، وڏي ڦري جيئان پنھنجي ٻولي ۽ پنھنجي تڪ بنديءَ ۾ بر زبان پڙھندا ٿي ويا. ايڪڙ ٻيڪڙ نه سمجھندڙ بعض لفظن کي سمجھندي روپلي سان وھيل تاريخي ويل تي پڻ متاثر ٿيندي ڏٺا پئي ويا.

ھن ويھڪ پڄاڻيءَ پريم پارڪريءَ ترجماني ڪندي ٻڌايو ته شاعري ۾ شاعرن روپلي کي ڪجھ ھن ريت سوڀارو بيان ڪندي ڳايو ته انگريز جڏھن سنڌ تي حملو ۽ فتح حاصل ڪرڻ کانپوءِ ، نظام نافذ ڪرڻ وقت جڏھن مختيار ڪاريون قائم ڪيون ۽ ڍلون اوڳاڙڻ جو طريقو ٿاڦيو، ٽيليگراف جون تارون وڇائڻ وقت ، ڪارندن ، ٻڪري، ڪڪڙ، وھٽ ۽ وني جي ڦرلٽ شروع ڪئي ته روپلي معاشي استحصال ۽ غلامي ڪرڻ بجاءِ انگريز سان ٽڪر کائڻ جو وچن ڪيو. آزاديءَ جي جنگ شروع ھئي ان جي لھر ۾ ھن سرويچ 5 ھزار ماڻھن جو جٿو جوڙيو. انگريز کي کڙڪ پيئي . جنھن سازش جا ڄار وڇائڻ شروع ڪيا. آخر ڪار انگريز جنرل تروٽ ، حملو ڪيو مگر نتيجي ۾ ڀاڄ کائي حيدرآباد ڀڄي ويو . جتان وري ھي نئين سر فوجي کيپ سان مسلح ٿي ننگر پارڪر پھتو. ۽ بعض مقامي ماڻھن جي غداريءَ ڪرڻ ڪري روپلي کي قيد ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو . سندس ساٿين کي پيش پوڻ لاءِ جنرل تروٽ مٿس طرح طرح جا اذيت ناڪ ظلم ڪرايا . ايتري قدر جو ڪپھ جي ٺھيل ڏيئي جي وٽن وانگر وٽون ٺاھي ، سندس ڏھن ئي آڱرين کي ساڙيو ويو ، پر ھن سرويچ ھڪ به ساٿي جو نالو ٻڌائڻ بجاءِ امر ٿي مرڻ کي ترجيح ڏني.
انگريز ٻي چال ھلندي ۽ سندس وريتيءَ کي انعامن جي لالچ ڏيندي چيو ته تنھنجو مڙس حسين ۽ جوان آھي کيس سمجھائينس . ھن پاڻ مائيءَ ھام ڀري. کيس منگھرن ۾ واڙيل روپلي آڏو پيش ڪيو ويو ۽ مائي ، روپلي کي مخاطب ٿيندي چيو : ” روپلا! تنھنجي قوم تنھنجي مرڻ تي ماتم ته برداشت ڪري ويندي پر غداري ھرگز برداشت نه ڪندي ڇو جو مائرون اڃان سنڍ نه ٿيون آھن . جيڪي اڃان ڪيئي روپلا پيدا ڪنديون.“

اھڙي طرح ٻيو ڪو چاريو نه ڏسي انگريز جنرل ھن سوڍي کي 21 آگسٽ 1859ع تي ٻٻر جي وڻ ھيٺان ڦاھي چاڙھي ڇڏيو . ان وڻ جي جاءِ تي ھيئنر کٻڙ بيٺل آھن پريم پارڪر جي لنڱ ڪانڊاريندڙ ترجماني ڪرڻ کان پوءِ عملي سانگ شروع ٿيو جنھن کي ناٽڪ به چئجي ته ڪو وڌاءُ ڪونه ٿيندو.نيلي آڪاش ھيٺ ڀونءَ ڀلاريءَ جي ڇاتيءَ تي روپلي جو فن ڪاريگريءَ جو اعتبار کان مٽيءَ جو بھترين مجسمون ٺاھي ان کي ان وقت جا ويس وڳا ۽ گلن جا ھار پارائي ھٿ ۾ ترار ڏيئي دفاع جو سمبل بڻائي کڙو ڪيو ويو ھوجڏھن ته ٻئي پاسي روپلي جو لشڪر جيڪو پڻ ٻن ڊزن کن نوجوانن تي مشتمل ھو جنرل تروٽ جا ڪجھ باوردي سپاھي تيار ڪري ، ٻنھين ۾ جنگ ڪرائي ويئي . ان ويل ائين لڳي رھيو ھو ڄڻ سچي پچي جنگ ٿي رھي آھي!!
اھڙي طرح ھيءَ ورسي سنڌ جي ورقن کي اٿلائڻ لاءِ امنگون ۽ اتساھ ڏياريندي، رات جي رڃ ۾ پوري ٿي ويئي . ۽ پوءِ جو جتان آيو اوڏانھن اُسھڻ لاءِ ڪک پن ٿي ويو !