شھيد دولھ دريا خان : ڪتاب سنڌ جا شھيد

شھيد دولھ دريا خان ( سائين جي ايم سيد)
ڪتاب سنڌ جا شھيد

سومرن جي حڪومت ڪمزور ٿيڻ بعد انھن جي آخري حاڪم ھمير کي سمن قتل ڪري ان جي جاءِ تي سندس سردار اُنڙ پٽ ڀنڀه کي ڄام جو لقب ڏئي سنڌ جي گھڻي ڀاڱي تي حاڪم مقرر ڪيو. جيئن ته سنڌ جي ٻنھي بھترين گھراڻن جي مستند تاريخ اڃان تائين لکي ڪانه وئي آھي. ان ڪري انھيءَ جي حڪومت جو مفصل احوال ميسر ٿي نه سگھيو آھي. پر چچنامه ۽ تحفته الڪرام وغيره جي مختلف روايتن جي بنا تي 1360ع کان پوءِ ان گھراڻي جي شروعات شمار ڪري سگھجي ٿي. جا 1520ع تائين ھلي اٽڪل 120 ورھيه کان حڪومت ڪيائون.ان عرصي ۾ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ انھي قبيلي جي سردارن جو تسلط ھو، جي ننڍين رياستن وانگر اندروني طور آزاد ھئا ليڪن سڀئي سلامي وڏي حاڪم ڄام جي ڀريندا ھئا.اھو دور به سنڌ لاءِ امن امان ، ترقي ۽ تمدن جو باعث رھيو آھي. انھن جي دور حڪومت ۾ ڪيئي وڏا ڳوٺ ٻڌا، علم پکڙيو ، ھنر زور ورتو ، قومي روايتون ۽ دستور به قائم رھيا. سنڌ جي غيرت ، روايا، حب الوطني ۽ آزديءَ جي حفاظت لاءِ سومرن پاڻ ملھايو ته سمن وري تھذيب ۽ تمدن کي زور وٺائڻ لاءِ ڪوشش ڪئي.ھن قبيلي ۾ ڪيترائي نامور حاڪم پيدا ٿيا جن مان ڄام تماچيءَ جو نالو خاص مشھور آڳي. جنھن ڪينجھر جي مھاڻيءَ نوريءَ سان رومانس جي قصي کي شاھ عبدالطيف نھايت عمده پيرايي ۾ بيان ڪري انھيءَ دور جي عمده تصوير ڪڍي آھي.چوڻ ۾ اچي ٿو ته انھن ڏينھن ۾ سنڌ ۾ امن امان، آبادي ۽ ھنر جي زور وٺڻ ڪري آسودگي اچي ويئي ھئي. مدرسا کليل ھئا. جتي حاڪمن عالمن ، شاعرن ۽ راڳ جون مجلسون ٿينديون ھيون. عمديون ٻيڙيون، ان جا رنگا رنگي سڙھ ۽ ساز و سامان مجلس جي رونق کي وڌائيندڙ ھئا. ڪينجھر جو نظارونھايت عمدو ھو . شاھ صاحب ان لاءِ فرمائي ٿو ته:

ھيٺ جر مٿي مڃر، ڪنڌيءَ ڪونر ٽڙن ،
ور ٿي واھوندي، ڪينجھر خستوري ٿئي.
”شاھ“

اھڙي طرح گھمندي ھن جي نوريءَ نالي عورت تي نظر پئجي ويئي . ھوءَ ھٿين پيرين آرکيڻن ھئي ھن جي من گيرب ۽ گاءِ نه ھو، تنھن جي نيڻن راءِ کي ريجھائي ڇڏيو ، نيٺ سمي سڃاڻي ٻيڙو ٻانھن ۾ ٻڌي کڻي راڻين ۾ شامل ڪيس پوءِ ته ڄام مھاڻن تي مڙئي محصول معاف ڪري ڇڏيا ۽ اڪثر ڪينجھر جي ڪناري مجلسون ۽ محفلون ٿينديون رھنديون ھيون، اتي ماڙي ٺھرايائين سندن قبرون مڪلي ٽڪريءَ تي شيخ حماد جماليءَ جي مقبري ھيٺان آھن.ان کان پوءِ انھيءَ گھراڻي جو ٻيو مشھور حاڪم ڄام نظام الدين عرف ڄام نندو ڄام ڀنڀه ٿيو. ھي 866ھ مطابق 1462ع تي تخت تي ويٺو. سندس ڏينھن ۾ حڪومت اتر طرف وڌي بھاولپور تائين وڌي پکڙي الھندي طرف سبي تائين ته ساري موجوده سنڌ سندس قبضي ۾ ھئي. ھي پاڻ وڏو عالم ھو ، عالمن درويشن جي صحبت کي پسند ڪندو ھو. نھايت اعليٰ منتظم ، منصف مزاج ۽ سخي ھو. ھن جي حڪومت 48 سال ھلي. ان وچ ۾ نھايت امن امان قائم ٿيڻ ڪري ملڪ ترقي ڪئي. ھن اڳيون ساموئي يا سمانگر ڇڏي ان جي ٽن ميلن جي مفاصلي تي موجوده ٺٽي جو شھر نئين سر ٻڌايو. جنھن ٿوري وقت اندر مدرسن ، واپار، ڪارخانن ۽ عالمن وغيره جي ڪري نھايت زور ورتو . اھو سمن جي اوج جو دور ھو.نواب دريا خان ھن مصنف مزاج ، منتظم ۽ مردم شناس حاڪم جو وزير اعظم ھو. ان بابت چوڻ ۾ اچي ٿو ته اصل ۾ ھي ڄام صاحب جي وزير لکمير وٽ نوڪر ھو. سندس اصل نسل جو پورو پتو نٿو پوي. سندس اوائلي نالو قبوليو ھو.ھڪ دفعي ڄام نندو شڪار تي نڪتو ساڻس وزير لکمير به گڏ ھو ، رستي تي ڄام صاحب کي اُڃ لڳي ، ڄام صاحب جو نوڪر پري ھو ان ڪري قبولي ڇوڪري کيس پاڻي آڻي ڏنو . ڄام صاحب ڏٺو ته ان ۾ ڪي ڪک پيل ھئا. ان بابت ڄام صاحب سبب گھريو. ھن جواب ۾ ٻڌايس ته قبلا جن کي سخت اُڃ ھئي يڪدم پاڻي پي وري سواري ڪن ھا ته طبيعت تي خراب اثر پوي ھا. ان ڪري ڪک وجھي ڏنم ته سائين جن آھستگيءَ سان پاڻي پيئن . سندس اھڙي عقل واري جواب کان ڄام صاحب متاثر ٿي کيس پاڻ وٽ نوڪر ڪري رکيو . جتي آھستي آھستي ترقي ڪندو تعليم ۽ تربيت حاصل ڪرڻ بعد لياقت ۽ ايمانداريءَ ڪري پھرين وزير ۽پوءِ وزيراعظم جي درجي تي پھچي نواب خان اعظم ۽ فرزند خاص جا لقب حاصل ڪيا. کيس فوجن جي سپھ سالاري به ملي. ھاڻ نواب دريا خان عرف نواب مبارڪ خان جي نالي سان سڏجڻ لڳو. ھي انھيءَ عرصي ۾ سنڌ جي مڪاني بدامنين کي دور ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو. ان ڪري ساري صوبي جي حڪومت گھڻي وقت تائين نھايت امن امان ۽ خوشي اصلوبيءَ سان ھلڻ لڳي . انھن ڏينھن ۾ بابر بادشاھ سمر قند کان نڪري اچي ڪابل ۾ ديرو ڄمايو ھو. شاھ بيگ ارغون ان جي خوف کان ٻئي ملڪ وسائڻ جي خيال کان سنڌ تي سندس ڀاءُ مرزاسلطان محمد جي ھٿ ھيٺ لشڪر چاڙھي موڪليو جن آگره ، چانڊڪا، منديجا ۽ ماڇين جو ڪوٽ اچي ڦريا ۽ لٽيا. ان خبر پوڻ تي ڄام نندي وڏو لشڪر نواب دريا خان جي ھٿ ھيٺ ان جي مدافعت ڪرڻ لاءِ چاڙھي موڪليو. جنھن ھلوڪر ڳوٺ وٽ پھريئن جنگ ۾ ارغونن جي لشڪر کي شڪست ڏني. جنھڻ ۾ شاھ بيگ جو ڀاءُ سلطان محمد مارجي ويو. باقي سندس بچيل لشڪر قنڌار ڏانھن ڀڄي ويو. اھا معمولي ڪاميابي ڪانه ھئي. افغانستان کان ايندڙ سپاھين جو ھندستان ۽ سنڌ تي ڌاڪو ويٺل ھو. انھن کي اھڙي شڪست فاش ڏيڻ ڪري ڄام نندي جي حياتيءَ ۾ ارغونن سنڌ ڏي رخ نه رکيو.اھا نواب دريا خان جي بھادري ۽ قابليت جو کليل ثبو آھي.
انھن ڏينھن ھڪ ٻيو واقعو سرزد ٿيو. جيتوڻيڪ اھو ظاھر ۾ خاص اھميت رکندڙ نه ھو پر ان مان نواب دريا خان جي سياسي دانشمندي ۽ معامله فھميءَ جو پتو پوي ٿو.سيد محمد ميران شاھ 867ھ ۾ جونپور جي شھر ۾ پيدا ٿيو. جو علم پڙھي وڏي لياقت جي درجي تي پھتو ھو. پوءِ روزا ، زھد ، تقويٰ ۽ وظائف جي ذريعي صاحب ڪمال ٿيو. سندس معتقدن جو چوڻ آھي ته ھڪ دفعي حسب معمول پنھنجي ورد وظائف ۾ مشغولھو ته کيس اھو آواز ٻڌڻ ۾ آيو ته ” تون مھدي آھين “ آخر اھو آواز مسلسل ٻڌڻ بعد ھن کي سندس مھديپڻي جو يقين ويھي ويو. مسلمانن جي ھڪ گروھ ۾ گھڻي وقت کان اھو عقيدو رھندو پئي آيو ته آخر زمان ۾ امام مھدي پيدا ٿيڻ وارو آھي ھو ساري دنيا جي مسلمانن کي متحد ڪري دنيا تي غلبه اسلام لاءِ بيعت وٺي جھاد ڪري ساري دنيا کي زوريءَ يا خوشيءَ سان دائري اسلام ۾ آڻيدو. انھي طرح سان اسلام جي پيدا ٿيڻ جي مشن تي اسلام انسان ذات جي وچ ۾ اتحاد ، امن ۽ ترقي آڻيدو. مڪمل ٿيڻ واري آھي.اھو عقيدو صرف مسلمانن ۾ نه ويٺل آھي پري قريبن ھر عالمگير مذھب جي ڪن گروھن ۾ گھڻي وقت کانسندس نشاطه ثانيه لاءِ ويٺل آھي ته منجھان ڪو ماڻھو پيدا ٿي انھيءَ مذھب کي ساري دنيا ۾ رائج ڪندو. ھندو مان ڪن ۾ وشنو مھاراج جي نئين سر اوتاري ٿي اچڻ بعد ھندن جي دنيا تي تسلط ويھڻ جو اعتماد ويٺل آھي. اھڙي طرح حضرت عيسيٰ جي وري پيدا ٿي دنيا کي دين مسيحي تي آڻڻ جو عقيدو به ڪن عيسائن ۾ ويٺل ھو. ان عقيدي کي مدنظر رکي دنيا جي مسلمانن ۾ ڪيئي ماڻھو اھڙي دعويٰ ڪندي پيدا ٿي ماڻھن ۾ وقتي اتهاد ۽ جوش جاڳائي وري ختم ٿي ويا. آءُ ڪيتري دفعا پنھنجي تحريرن ۾ ٻڌائي آيو آھيان ته ملا جي مذھبي تشريح واري اسلام ۾ دنيا تي غلبه اسلام جو تخيل ڪن مسلمانن تي گھڻي وقت کان ويٺل آھي. ڪن خلافت کي ان جو مرڪز بنائي انھيءَ مقصد جي حصول لاءِ ڪوشش ڪئي ، ڪن مجدد بنجي دين کي نئين سر زنده ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ، ڪيترائي مھدي سڏائي ، تبليغ ۽ جھاد ذريعي اسلام جي فروغ لاءِ ڪوشش ڪرڻ لڳا، ڪن ھاڻ ان کي اسلام ازم جي تحريڪ سڏي ان ڏس ۾ مسلمانن متحد ڪرڻ جو آواز اٿاريو آھي. مطلب ته اھو عقيدو مختلف شڪلين ۾ مسلمانن اڳيان پئي پيش آيو آھي. مصر ۾ مھدوي حاڪمن جي تحريڪ شيعن جي ھڪ گروھ ٻارھين امام جي گم ٿي وري آخر زمان ۾ پيدا ٿيڻ جي اميد شيخ سنوسي جي تحريڪ ، مھدوي سوڊاني جي تحريڪ ، سڀ انھيءَ تخيل جي پيداوار آھن جنھن جو پرچار سيد محمد ميران شاھ جونپوري ڪيو ٿي ـ ڪيترا ويساھ وسوڙيل ماڻھو اڃا تائين انھيءَ اميد تي پيا ھلن ليڪن اھا به حقيقت آھي مسلمان درويشن ، عالمن ۽ سياستدانن جو ھڪ گروھ به پئي رھيو آھي جنھن کي اسلام جي اھڙي تشريح ۽ اعتقاد رھيو آھي، نه انھيءَ قسم جي تحريڪن کي ممڪن العمل ۽ صحيح سمجھيو اٿن. ھن زماني ۾ علم ۽ سائنس جي واڌاري ڪري شايد اھڙا گھڻا ماڻھو نڪرن جي اھڙن فريب ده عقيدن ۾ ويساھ نه رکن ، ليڪن سنڌ جھڙي پٺتي پيل ملڪ ۾ پنج سئو ورھيه اڳ اھڙا ترقي پسند خيا ته اھو عقيدو غلط ۽ اڻ ٿيڻ جوڳو آھي حڪومت جي مدير نواب دريا خان طرفان ظاھر ٿيڻ غير معمولي ڳالھ ھئي.نائين صدي ھجري جي آخر ۽ ڏھين صدي وارو زمانو ھندستان اندر بدامني ۽ طوائف الملوڪي جو ھو. بادشاھيون ٺھنديون ۽ ڊھنديون رھيو ٿي. اھڙي ڪا مرڪزي حڪومت باقي نه رھي ھئي جو ھندستاني مسلمانن جو شيرازو درست ڪري غلبه اسلام آڻي. حق تي ھلندڙ عالم دين گھٽ ٿي ويا ھئا. پيران طريقت جي بد عملن ڪري مسلمانن ۾ گمراھي پيدا ٿيڻ لڳي . اھڙين حالتن ھيٺ سيد صاحب جي نئين پيغام ۽ تحريڪ ماڻھن تي چڱو اثر پيدا ڪيو. ٿوري وقت اندر ھزارين ماڻھو سندس حلقه اثر ھيٺ داخل ٿي ويا ۽ ڪيترن ئي ملڪن جا مسلمان حاڪم به سندس مريديءَ جي دائر ۾ داخل ٿي ويا.

انھيءَ تحريڪ جا مک اصول ھيٺيان ھئا.

(1)ھجرت ڪرڻ : سندس چوڻ ھو ته جيستائين ماڻھو قيد وطن کان آزد ٿي گھر ٻار جو سانگو لاھي لڳ لاڳاپا ڇڏي مھدوي تحريڪ ۾ شريڪ نه ٿيو آھي ان وقت تائين منجھس ڪا وڏي اميد رکڻ اجائي ھئي. ان راھ ۾ ترڪ وطن ضروري ھو. موجوده زماني ۾ علامه اقبال جو وطن کي بت سڏي ، نظريه جي بنياد تي بين القوامي لاڳاپن جو جدا قوم بنائڻ ڪم و پيش ان ساڳي تخيلل جي پيداوار آھي.

(2)ترڪ مال: سندن رايو ھو ته غلبئه اسلام جي راھ ۾ ٻي جا رنڊڪ ھئي سا شخصي مال ملڪيت جي محبت ھئي. ان ڪري ان تحريڪ کي ڪامياب بنائڻ لاءِ ھر پوئلڳ جو فرض ٿيو پوي ته ھو ساري ملڪيت مھدوي تحريڪ جي حوالي ڪري غلبئه اسلام جي لاءِ ڪم آڻڻ ۾ مدد ڪري.

(3)جھاد: ٽيون شرط ان ۾ داخل ٿيڻ لاءِ اھو ھو ته ان جو پوئلڳ سڀ لاڳاپا لاھي سر تريءَ تي رکي خوف خطرا ڦٽا ڪري تلوار ھٿ ۾ کڻي مھدي جي حڪم تي غلبئه اسلام لاءِ لڙي.

مذھب جي نالي تي ماڻھن کي استعمال غرضي ( ايڪسپلائيٽ ) ڪرڻ جا تاريخ ۾ ڪيترائي مثال ملن ٿا. يورپ جون صليبي جنگون ان جو ھڪ مثال آھن جتي نيٺ گھڻي غور فڪر ۽ تجربي بعد ماڻھو ان نتيجي تي پھتا ته ڪنھن ھڪ مذھب کي آخر ۽ مڪمل سمجھي ، دنيا تي زوريءَ تسلط ڪرڻ جو خيال فرسوده ۽ خودفريبيءَ کان مٿي نه ھو. سڀني مذھبن پٺيان بنيادي وحدت سمايل ھئي. جنھن جو مقصد اتحادِ انساني ، امنِ عالم ، ترقي ۽ فلاحِ بني آدم ھئا. اھي مقصد محبت ، تاليف قلوب ، اھنسا ۽ باھمي سمجھوته، اخلاقن جي درستي ۽ نفسي اصلاح جي ذريعي حاصل ٿيڻا ھئا. نه چند عقيدن ۽ دستورن جي مذھب کي جھاد ذريعي دنيا تي زوري مسلط ڪرڻ سان. جڏھن سيد محمد ميران شاھ سنڌ ۾ آيو ته ڪيترا ويساھ وسوڙيل ۽ پراڻي خيال جا عالم ۽ ماڻھو ان تحريڪ جي طرف ڇڪجي ويا ۽ ان جي حلقه اثر ۾ اچڻ لاءِ آماده ٿيا.
سيد صاحب جڏھن ٺٽي ۾ ڄام نظام الدين عرف ڄام نندي وٽ آيو ۽ سندس تحريڪ جو مقاصد کان واقف ڪري کيس پنھنجي حلقه اثر ھيٺ آڻڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ لڳو ته ان وقت نواب دريا خان صحيح راءِ قائم ڪري ڄام صاحب کي ھن جي حلقه اثر ۾ اچڻ کان روڪي ميزبانيءَ جا فرائض ادا ڪري جلد بنا مطلب حاصل ڪرڻ جي کيس اجازت ڏيئي روانو ڪري ڇڏيو . ان مان نواب دريا خان جي قوم پرست خيالن ۽ سياسي تدبر جي پختگي معلوم ٿئي ٿي.جيتوڻيڪ ڄام صاحب جي درٻار سان تعلق رکندڙ قاضي قاضن ۽ ٻيا ھن جا معتقد بنجي ويا.ھتي ھيءَ ڳالھ ڪرڻ ضروري آھي ته نواب دريا خان کي ڄام صاحب طرفان ڳاھن جي پري ۾ موجود ٽلٽي جي نزيدڪ جاگير مليل ھئي ، جتي سندس فرزند رھندا ھئا ۽ پاڻ به اڪثر اوڏانھن ويندڙ ھو.اتي جو مخدوم بلاول عليه الرحمته سمه خاندان مان ھو باغبان ۾ رھندو ھو. نواب صاحب ان جو عقيدتمند ۽ صحبتي ھو. تنھن ڪري مخدوم صاحب جا سڀ خليفه ۽ خاص ڪري سيد حيدر عليه الرحمته سن وارو نواب صاحب جا دوست ۽ واقفڪار ھئا.خوشقسمتيءَ سان مخدوم صاحب ۽ سندس حلقه اثر جا درويش به نواب صاحب جا ھم خيال ھئا. اھو پتو پوڻ مشڪل آھي ته اھڙا خيال نواب صاحب جي ڪري مٿين درويشن تي پيا ھئا. يا انھن جي صحبت نواب صاحب کي انھيءَ خيال جو بنايو ھو.سيد محمد ميران شاھ ڄام صاحب کان رخصت ٿي ٻيڙين جي قافلي ذريعي دريا رستي سنڌ مان سندس تحريڪ جي تبليغ ڪندو سکر طرف افغانستان ڏي وڃڻ لاءِ روانو ٿيو.مخدوم بلاول عليه ، سيد عبدالرزاق لڪياري ۽ نواب صاحب ان تحريڪ کي ملڪي سالميت ۽ قومپرستي جي اصولن خلاف سمجھي مشورو ڪري سيد حيدر علي شاھ سن واري ھٿان سيد محمد ميران شاھ جي ٻيڙين جي قافلي کي ٻوڙائي ڇڏيو. جنھن ڪري سيد صاحب سندس تحريڪ لاءِ حالتيون ناساز گار ڏسي سنڌ ۾ وڌيڪ تبليغ بند ڪري سڌو خشڪيءَ رستي افغانستان ھليو ويو. ان جو وڌيڪ احوال مخدوم صاحب جي زندگيءَ ۾ ڏنو ويندو. سنڌ جي بدقسمتيءَ سان ڄام نظام الدين صاحب 914ھ مطابق 1508ع وفات ڪئي. سندس وفات مھل ڄام صاحب نواب صاحب کي سندس پٽ جي پارت ڪئي.
ان کانپوءِ ڄام فيروز ۽ ڄام صلاح الدين ڄام سنجر جي پوٽي جي وچ ۾ گاديءَ تان تڪرار ٿي پيو جنھن ۾ نواب دريا خان جي مدد سان ڄام فيروز ڪامياب ٿيو. جنھن تي ڄام صلاح الدين گجرات طرف سندس ناٺي سلطان مظفر وٽ رھڻ لڳو.
ڄام فيروز نوجوان ھو ، گھڻو وقت راڳ روپ ٻڌڻ ، ڇوڪرين جي ناچ ڏسڻ ، مسخرن جي صحبت ۽ ٻين اھڙي قسم جي عياشي جي ڪمن ۾ گذاريندو ھو.حڪومت جو ڪاروبار سمورو نواب دريا خان جي مٿان وڃي پيو . پيدائش جي زياده ٿيڻ ڪري شاھي خاندان جا فرد ۽ درٻاري سان لاڳاپي وارا ماڻھو فضول خرچ ۽ ڇڙواڳ ٿي ويا ھئا. جن جي ڪار گذارين تي نواب صاحب کي سختي ڪرڻي پيئي. ان تي ڄام صاحب ۽ نواب صاحب جي وچ م شڪر رنجي ٿي پيئي. تنھن ڪري وزارت مان استعيفا ڏيئي اچي سندس جاگير ڳاھڻ ۾ رھڻ لڳو. ان کان پوءِ ڄام فيروز جي رنگ رلين تي نظر ڪرڻ وارو ڪونه بچيو. ڄام فيروز ان تي اڪتفا نه ڪئي پر نواب دريا خان جي طاقت ڪمزور ڪرڻ لاءِ ڪيبڪ ارغون ۽ ٻين ٻاھرين ماڻھن کي نوڪريءَ ۾ رکيو. ڄام فيروز ھڪ خاص محلات انھن جي رھڻ لاءِ مقرر ڪيو جو مغل واڙو سڏجڻ ۾ ايندو ھو.ان حالتن کي ڏسي ان مغلن مان مير قاسم ڪيبڪ شاھ بيگ ارغون کي لکي موڪليو ته ڄام جي حڪومت ڪمزور ٿي وئي آھي ڄام صاحب سندس عياشين ۾ مشغول آھي، نواب دريا خان ھن کان جدا ٿي ويو آھي ، ميدان خالي اٿئي موقعي مان فائدو وٺڻ گھرجي . ان شاھ بيگ ارغون وري سنڌ تي حملا ڪرڻ شروع ڪيا. پھرين سکر ، پوءِ سيوھڻ فتح ڪيا. آخر ۾ ٺٽي تي ڪاھي آيو. تڏھن ڄام جي اک کُلي ھن نواب دريا خان کي گھرائي ورتو. حالتون خراب ٿي چڪيون ھيون. باوجود ان جي نواب صاحب آخري دم تائين سنڌ جي آزادي ، ناموس ۽ عزت خاطر لڙندو رھيو ۽ شھيد ٿيو. لڙائي ھلندي ڄام فيروز ڀڄي وڃي پير پَٺي طرف لِڪو جتان آخر شاھ بيگ کي رحم جي درخواست ڪري معافي وٺي صلح جا شرط قبولي ارغونن جي تابع ٿي ھڪ محدود ٽڪري تي رھڻ لاءِ رضامند ٿيو.
نواب صاحب سنڌ جي آزادي خاطر سر ڏيندڙ ، سورمن ، مدبرن ۽ صحيح رايا رکندڙ محب وطنن مان مکيه ھو.ان کي تنھنڪري سنڌ لاءِ شھيد ٿيندڙ ۾ ٽيون نمبر شمار ڪريون ٿا.ان جي مزار سندس مربي ڄام نظام الدين جي الھندي طرف مڪلي ٽڪريءَ تي آھي.سنڌ جو مشھور مورخ سيد پير حسام الدين راشدي مڪلي نامه ۾ سندس ھيٺين خيالن جو اظھار ڪري ٿو: ” نواب دريا خان ابتدا ۾ لاوارث ڇوڪرو ھو، بادشاھ منجھس ڪارڪردگيءَ جا جوھر ڏسي ، پاڻ وٽ آڻي اعليٰ تربيت ۽ تعليم ڏيئي معمولي مالازم جي درجي تان مٿي چاڙھي کيس وزير اعظم جي درجي تي آندو. سنڌ جي فوجن جي سپھ سالاري به سندس سپرد ڪئي. مبارڪ خان، خان اعظم جا خاص خطاب ڏيئي سندس مرتبو بلند ڪري آخر کيس پنھنجي فرزند جي لقب سان سرفراز ڪري عروج ۽ اقبال جي آخري منزل تي پھچايو.“مردم شناس سلطان جي منتخب ڪيل ماڻھو ، سندس ڪارڪردگي سبب بادشاھ جي زندگيءَ ۾ نمڪ حلالي ۽ جفاڪشي ڪندي سموري سلطنت جوڳاٽ اوچو رکيو. بلڪ سندس وفاتيءَ کان بعد به اھو اڪيلو امير ھو جنھن سنڌ جي آزاديءَ لاءِ مسلسل جدوجھد جاري رکي، پنھنجي جيئري مغلن کي ٺٽي ۾ داخل ٿيڻ نه ڏنو اول ۾ دره بولا خان وٽ پھچي کين شرمناڪ شڪست ڏيئي پٺتي ھٽايو. آخر ۾ ٺٽي جي چائنٽ وٽ لڙندي وڙھندي تير ۽ تلوارن ھڻدي ۽ کائيندي پنھنجو سر صدقو ڪري ڇڏيو.ان کان پوءِ ” خرابي سنڌ “ جو باب کلي پيو. جنھن نه صرف ٺٽي بلڪ ساري سنڌ لاءِ غيرن جي غلاميءَ جو رستو ھموار ۽ صاف ڪري ڇڏيو. اھو واقعو 926ھ مطابق 1420ع تي سرزد ٿيوان کان پوءِ سنڌ 1131ھ مطابق 1719ع تائين غيرن جي غلامي ھيٺ رھي . جنھن کي ميان نور محمد صاحب ڪلھوڙي جي ڏينھن ۾ مٿي کنھڻ جي فرصت ملي . پر سندس ڏينھن ۾ نادر شاھ جي ڪاھ وري سنڌي حڪومت کي ڪمزور ڪري ڇڏيو.حق ته اھو آھي ته ھھڙي بھادر ، سرويچ ، مدبر شھيد سنڌ جون سال بسال ورسيون ملھائي يادگار قائو ڪريو

بنا ڪرند خوش رسمي ، بخون و خاڪ علطيدن،
خدا رحمت ڪند اين، عاشقان پاڪ طينت را.

معني: ” خدا رحمت ڪري انھن پاڪ صفت عاشقن تي جن پنھنجا رت ھاري سندن بھادري ۽ قربانيءَ جا مثال قائم ڪري ڇڏيا آھن . وري پير حسام الدين شاھ مڪلي نامه ۾ لکي ٿو ته:ـ
 

” نواب دريا خان سنڌ کي ھر لحاظ سان مضبوط ۽ محڪم ڪيو . ان جي فوجي ، سياسي ، خواھ سماجي ۽ اقتصادي صورت کي اھڙيءَ ڪريءَ تي بيھاريو جو مورخن جو متفقه قول آھي ته اھڙو زمانو سنڌ نه پھرين ڏٺو نه پوءِ. انھيءَ ۾ تعميري ، رفاھي صلاحيتن سان گڏ منجھس آزدي ۽ وطن پرستيءَ جو جيڪو رنگ ھو اھو سنڌ جي تاريخ ۾ کيس ھميشه زنده ۽ پاينده رکندو. سر جا سانگا لاھي وطن کي ڌارين جي قبضي کان آزاد رکڻ لاءِ ھن جيڪا جدوجھد ڪئي اھا سنڌ جي تاريخ ۾ مثل آھي.سندس سمورو خاندان انھيءَ رنگ ۾رَتل ھو. سندس سڀئي مٽ مائٽ ، دوست، خواه ، جري جوان ۽ بھادر ھئا. علاوءالدين منجھن عالم نڪتو. محمود خان ۽ موٽڻ خان سپاھي مرد ھئا. پڇاڙي سوڌو ارغونن سان خوب وڙھيا . سارنگ خان چوٿون نمبر فرزند ھوس جو به پنھنجو مٽ پاڻ ھو.“

( مڪلي نامه : پير حسام الدين شاھ راشدي )