(مخدوم شھيد) شاھ بلاول بن ڄام حسن سمون عليه رحمت باغبان :: ليکڪ سائين جي ايم سيد

(مخدوم شھيد) شاھ بلاول بن ڄام حسن سمون عليه رحمت باغبان

 

سوريءَ سڏ ڪيو ، ڪا ھلندي جيڏيون،
وڃڻ تن پيو ، نالو نينھن ڳنھن جي...
شاھ سائين

مخدوم صاحب جي زندگيءَ جو قلمبند ٿيل پورو احوال ملي نه سگھيو آھي. ليڪن ڏند ڪٿائن مان ايترو معلوم ٿئي ٿو ته ھو ذات جو سمون ۽ ٺٽي جي شاھي خاندان سان واسطو رکندڙ ھو. جنھن ڪري کيس اڃان تائين ” سمون سردار “ جي لقب سان سڏيو ويندو آھي. سندس ڄم جي تاريخ ملي نٿي سگھي پر غالباَن نائين صدي جي پوئين اڌ ۾ ڄائو ھو. انھن ۾ تعليم جا مکيه مرڪز ٺٽو ، سيوھڻ ، پاٽ ، ٽلٽي وغيره ھئا. ھن ابتدائي تعليم ٽلٽيءَ جي ڳوٺ ۾ مخدوم عمر وٽ اچي حاصل ڪئي شادي به اتي ڪيائين. پوءِ ٿوري پنڌ تي باغبان جي ڳوٺ ۾ اچي رھڻ لڳو جتي سندس مزار آھي. معلوم ائين ٿئي ٿو ته ھو مذھبي علم ۾ تفسير ۽ حديث ۾ خاص ماھر ھو. جنھن ڪري پري پري پنڌ تان طالب العلم وٽس علم پرائڻ ايندا ھئا. شروع کان وٺي سلسله طريقت ۾ دلچسپي وٺندو رھيو. سندس شجره طريقت ھٿ نه اچي سگھيو آھي پر غالباَن سھروردي طريقه سان تعلق ھوس. ھي انھيءَ وقت جي مکيه صاحب طريقت بزرگن مان ھو. جنھنجو ثبوت مخدوم نوح عليه رحمته جي پوٽي ميان غلام رسول صديقيءَ جي لکيل ڪتاب دليل الذاڪرين مان ملي ٿو جنھن ۾ ھو ڄاڻائي ٿو ته سنڌ ۾ ان وقت ٽي مکيه طريقت جا ادارا ھئا. 1ـ قلندر لعل شھباز . 2ـ مخدوم بلاول عليه . 3ـ مخدوم نوح عليه . مخدوم بلاول عليه رحمته جا ڪيئي مکيه خليفا ھئا جن جي ذريعي ملڪ جي مختلف ڪُنڊن ۾ سندس طريقه تصوف جا درس ماڻھن کي ملندا رھيا. انھن مان مکيه ھيٺيان ھئا.

1 ــ مخدوم ساھڙ عليه النجار ، مقبره ويجھو انڙ پور . جنھن کان سيد رڪن الدين عليه رحمته مٽياري فيضيافته ٿي مٽياري سيدن جي خاندان تي اثر انداز ٿيو.
2 ــ سيد حيدر عليه سنائي ، مقبره سن ۾ . جنھن جي خليفن ڇڇر جي ڳوٺ کان کمائڻ تائين ۽ جبل ۾ سندس تعليم کي پکيڙيون.
3 ــ مخدوم رڪن الدين عليه عرف مخدوم مٺو ، مزار مڪلي ٺٽو. ان جي وسيلي بلاولي تعليم ٺٽي تائين پھتي.
4 ــ مخدوم حسن عليه بلاولي ، مقبره ڀاڻوٺ . جنھن جو اثر ڪيٽي بندر تائين پھتو.
5 ــ مخدوم سعد عليه عرف مخدوم ساند ، مقبره ويجھو سڪرنڊ ، جو ميان صاحب کنيارن جو جد امجد ھو.
6 ــ مخدوم ھنڱورو عليه ، مزار تعلقو مورو. جنھن ڪري بلاولي تعليم ان طرف پکڙي.
بد قسمتيءَ سان سندس ملفوظات يا مڪتوبات جو زماني ڪري غائب ٿي ويا آھن، تنھن ڪري سندس حياتيءَ جو بيان صرف ڏند ڪٿائن ۽ ڪن مخصوص ڪتابن تان ھٿ ڪري پيش ڪجي ٿو.

ھي صاحب انھن بزرگن مان ھو جن شريعت اسلام جي پيروي صاحب طريقت لاءِ ضروري ٿي ڄاتي جنھن ڪري ھن جي توجھ زياده تر عوام جي اخلاقي درستي ۽ نفسياتي اصلاح طرف ھو.

ھن جي طريقه تعليم جا مکيه اصول ھيٺيان ھئا.

1. صاحب طريقت کي معتقدن ۽ مريدن جي نذر نياز کان پاسو ڪري ڌنڌو ڪري گذر معاش ڪرڻ گھرجي.
2. مذھب ۽ سياست کي علحده رکڻ ضروري ھو.
3. سندس گروه قوم پرستيءَ جي بنياد تي سنڌ دوستيءَ جو حامي ھو.
 

مٿي ذڪر ڪيل اصولن جي تشريح ھيٺين آھي.

(1) صاحب طريقت کي گذر معاش لاءِ ڪو به پيشو اختيار ڪرڻ گھرجي.
ملڪ ۾ عام دستور ھو ته مدرسه يا خانقاھون يا ته حڪومت جي مدد تي ھلندا ھئا يا شھرين ۽ معتقدن جي نذر نيازن جي آڌار تي ھلندڙ ھئا. ھي غور ۽ فڪر بعد اُن نتيجي تي پھتو ھو ته ٻئي طريقا نُقص کان خالي نه ھئا. حڪومت جي مدد کين حاڪمن جو محتاج ٿي بڻايو. مريدن جي نذر نياز پيرانِ طريقت جي ادارن کي مستقل مفاد بڻائي آخر ۾ انھن جي پوين لاءِ گذر معاش جو ذريعو بڻايو ٿي. تنھن ڪري اُھي ادارا طريقت ۽ روحانيت جي نالي ۾ معتقدن مٿان چٽي ٿِي ٿَي پيا. تنھن ڪري ھن پاڻ ڪورڪو ڌنڌو اختيار ڪري ان مان گذر ڪعاش ڪرڻ شروع ڪيو ۽ خليفن کي به حڪم ڪيو ته گذر معاش لاءِ ڪو ڌنڌو اختيار ڪري ان تي گذارو ڪن ، بلڪ وٽس اچن ته به سمر پاڻ سان کنيو اچن.

ان واسطي سادي زندگي اختيار ڪرڻ سندن لاءِ نھايت ضروري ھو. ان لاءِ ھن ھيٺيان دستون مقرر ڪيا.

الف : نه پاڻ مريدن کان نذر نياز وٺندو ھو نه خليفن کي وٺڻ جي اجازت ھئي.

ب : پاڻ به ڪچي لانڍيءَ ۾ رھندو ھو ۽ سڀني خليفن کي به ڪکائن گھرن ۾ رھڻ جو حڪم ھو ۽ پڪي جاءِ جنھن کي انھن ڏينھن ۾ ماڙي سڏيندا ھئا ۾ رھڻ جي منع ھئي.

ت : بلاولي طريقي جي خليفن لاءِ سادي کاڌيءَ جي ڪپڙي ۽ سادي خوراڪ لازمي ٺھرايل ھئا. ريشم ۽ عمدي ڪپڙي يا طعام کائڻ جي اجازت نه ھئي.

ث : گھر ۾ جنڊيءَ جو پينگھو يا کٽ رکڻ جي اجازت نه ھوندي ھئي، سادي کٽوليءَ تي سمھڻ جو حڪم ھو.

ج : زالن کي به دُھريون ، حَس ، ٻاھيون ، ڪڙيون ، نَٿون ۽ ريشمي ڪپڙن پھرڻ جي منع ھئي.

ح: انتقال بعد پنھنجي مٿان قبي اڏائڻ جي منع نه ڪئي ھئي.

اھي سڀ دستور ان ڪري لازم ٺھرايائين ته انھن ڪري پيران طريقت کي پيسه ڪمائڻ جي لالچ ڪري نذر نياز وٺي عياش زندگي گزارڻي پوي ٿي. جنھن ڪري ماڻھو ڪاھل ٿيو پوي ۽ معتقدن کي نفعي پھچائڻ عيوض انھن مان نفعه حاصل ڪري ٿو.

(2) مذھب ۽ سياست کي علھده رکڻو ھو .

ھن کي تاريخ اسلام تي پورو درڪ ھو. جنھن ڪري کيس معلوم ٿيل ھو ته مذھب ۽ سياست جي گڏجڻ ڪري اڪثر عالمن وقت جي حاڪمن جو ھٿيو بڻجي ، اسلامي قانونن کي مروڙي سندن حاڪمن جي مرضيءَ موافق ھلايو ٿي ـ رسول مقبول صلعم اختلاف راءِ کي رحمت سمجھي ان جي اجازت ڏني ھئي. پر تاريخ مان کيس پَتو پيل ھو ته حاڪمن ۽ مُلن سندن مستقل مفاد جي خلاف راءِ کي نه صرف مذھب جي نالي ۾ دٻايو ھو پر ان ڪري ڪيترن عالمن ۽ درويشن کي قتل ڪرايو ھو. شمس تبريز ، منصور وغيره جا مثال سندس اکين اڳيان ھئا. ان کان سواءِ ان وقت سندس چئني طرف مڙيئي مسلمان حڪومتون ھيون ، جن جون پاڻ ۾ سامراجي ۽ ٻين گروھي مفاد ڪري جنگيون ٿيندڙ ھيون، جن جنگين کي ھر گروھ جي طرفدار عالمن جھاد جي فتويٰ ڏيئي جائز بلڪ لازمي ٺھرايو ٿي. جنھن ڪري ھزارھا بلڪ لکھا مسلمان انھي حاڪم ۽ مُلا جي چوگان شطرنج ۾ ظلم جا شڪار بڻيا ٿي.

ھن کي اھو به معلوم ھو ته شريعت اسلام يعني فقھي معاملن ۾ مسلمانن اندر سوڳا فرقا پيدا ٿي پيا ھئا ۽ منجھن نفاق جو ڪارڻ بڻيا ھئا. اڪثر حاڪمن ملڪي رسم رواج ، دستورن ۽ مصلحت وقت مطابق حڪومت جو ڪاروبار ٿي ھلايو. ھر ملڪ ۽ قوم جون مُلڪي حالتون ۽ وقتي تقاضائون الڳ ھيون . ان ڪري مذھب ۽ سياست کي گڏڻ مان فائدي کان نقصان گھڻو ٿيو ٿي ۽ مذھب جي استعمال غرضي ( ايڪسپلائيٽيشن ) ٿِي ٿَي.

جيئن ته سنڌ ۾ اڃان تائين ھندن جو چڱو خاصو تعداد ھو. اھي مڪاني تعلقات ڪري سنڌي مسلمانن سان گڏجيو ٻاھرين حمله آورن جي خلاف جي اڪثر مسلمان ھئا ، لڙندا ھئا. جيڪڏھن مذھب ۽ سياست کي گڏبو ته ان ڪري ڪَٽر مُلا کي غير مسلم ۽ مختلف خيال ۽ عقيده جي مسلمان فرقن سان سختي ڪرڻ جو وجھ ملي ويندو. ان ڪري ملڪي ۽ قومي شيرازو ڪمزور ٿيڻ جو امڪان ھو.

اھڙين حالتن ھيٺ ڪاھُن وقت سنڌين طرفان متحده محاذ بڻجڻ جو گھٽ امڪان ھو.

سنڌ کي دھلي ۽ افغانستان طرف جي مسلمان حاڪمن کان جنگين ۽ ڦرلٽ جو ھميشه خطرو رھندو ھو. مذھب ۽ سياست کي گڏڻ سبب قوميت جو بنياد مذھب تي بيھڻ وارو ھو. ان ڪري ڌارين حڪومتن جي طرفدار ايجنٽن ۽ مُلڪي مفاد خلاف غداري ڪرڻ جو ھميشه امڪان ھو . مسلمانن جي جداگانه قوميت جو نظريو بين الااقوامي بنيادن تي برپا ڪيو ٿي ويو. ان جي اڪثر مُلڪي مفاد سان ٽڪرجڻ جو امڪان موجود ھو . جھڙيءَ طرح اڄڪلھ ڪيتريون حڪومتون ڪميونسٽ پارٽيءَ کي بين الاقوامي نظرياتي گروھ ڄاڻي ملڪي مفاد خلاف سمجھي ملڪ ۾ ممنوع ڪن ٿيون ..

(3) ھو قوم پرست خيالن جو حامي ھو.

مٿي ذڪر ڪيل نقطه نگاھ ، صحيح اسلامي تعليم ، حقائق دھر ۽ سنڌي مفاد جي خيال کان ھو مسلمان جي جداگانه قومي تصور کي غلط ، فرسوده ۽ غير اسلامي سمجھڻ لڳو ھو.

ھن چو طرف ڏٺو ته ڪي حاڪم مغل ھئا ته ڪي ترڪ ھئا ، ته ڪي ايراني ھئا ته ڪي عرب سڀئي مسلمان ھئا. ھنن سندن گروھي مفاد خاطر جنگيون ڪري ملڪ فتح ڪري ڦرلٽ ڪئي ٿي . ليڪن اھڙن ڪارنامن کي اسلام جي نالي ۾ جھاد سڏي اسلام جي سھڻي نالي تي ٽڪو لڳايو ٿي. مُلن محمود غزنوي ، تيمور لنگ ۽ علاوالدين جي جنگين ، قتل عام ۽ ڦرلٽن کي جھاد سڏيو انھن کي غازين ۽ صاحب قرآن جا لقب ڏنا ھئا.

بني امين ، بني عباسين ۽ ٻين مسلمان حاڪمن جا ڪارناما ھن جي اکين اڳيان ھئا. ھو اھل نظر ۽ دل ھئڻ ڪري اھڙين ڪارواين کي اسلام جي نالي سان تعبير ڪرڻ لاءِ تيار نه ھو .

ھو سنڌ ۾ ڄائو ھو ، سندس قبيلي جي مصنف مزاج ۽ مھذب حاڪمن جي ھٿ ۾ سنڌ جي حڪومت جي واڳ ھئي . ان جا ڀر وارا ھندو راجا ۽ مڪاني راڻا به گڏيل ملڪي مفاد ڪري معاون ۽ مدد گار ھئا. تنھن ڪري ھو ان نتيجي تي پھتو ھو ته سنڌ جا رھاڪو وطن ، زبان ، گڏيل ملڪي مفاد ۽ روايت جي نقطه کان علحده قوم ھئا.

مسلمانن جي جداگانه قوم جو نظريو ڌارين مسلمان حڪمرانن جي سنڌ تي تسلط قائم ڪرڻ لاءِ ھڪ ڌوڪ ھو ـ تنھن ڪري ھي پاڻ سندس خليفا ۽ سندن دوست نواب دريا خان انھيءَ نتيجي تي پھچڻ بعد مذھب جي نالي ۾ جملي مسلمانن کي ھڪ گڏيل قوم تسليم ڪرڻ جي خلاف ھئا. تاريخي حقيقتون ان جي خلاف ڏٺيو ھئائون . ان ڪري جڏھين سيد ميران محمد شاھ جونپوري سنڌ ۾ آيو ۽ غلبه اسلام جي نالي ۾ پاڻ کي مھدي سڏائي بيعت وٺڻ لڳو ته ان نظريي کي ھن سنڌي مفاد لاءِ نقصانڪار سمجھي ، ان جي مخالفت ڪري سيد مران محمد شاھ جون ٻيڙيون سندس خليفي سيد حيدر عليه سن واري ھٿان ٻوڙائي ان نظريي جي سنڌ ۾ وڌيڪ پرچار ڪرڻ کي روڪي ھن کي افغانستان وڃڻ تي مجبور ڪيو.

ھن کي پتو ھو ته مسلمان تاريخ ۾ ڪڏھين متحد نه ٿيا ھئا ۽ نه سڀيئي مسلمان سڏائيندڙ صحيح اسلامي تشريح مطابق صحيح مسلمان ھئا. نه سڀيئي غير مسلم ڪافر ھئا. ماڻھن جي مذھبن ۾ موجوده ورھاست مصنوئي ۽ غلط ھئي. ڪيترائي ماڻھو غير مسلمانن ۾ خدا پرست ۽ صالح العمل ۽ صلح پسند ھئا ۽ ڪيترائي مسلمان ظالم ، غاصب ، ڊاڪو ۽ مفسد ھئا. ان ڪري ھن سنڌين جي جداگانه قوم جي بنياد تي سنڌ جي سما حڪومت جي ارغونن جي خلاف مدد ڪئي . سندس معتقد ارغونن خلاف ھندن سان گڏجي لڙيا.

جڏھين ڄام فيروز جي نا اھلي ۽ درٻار ۾ ٻاھرين جي اثر ڪري نواب دريا خان بد دل ٿي وزارت کان ٻاھر نڪتو ۽ ارغون مُلڪ فتح ڪندي ٺٽي پھتا . آخر وقت ۾ نواب دريا خان سنڌ خاطر وڙھندي شھيد ٿي ويو ۽ ان کان پوءِ نواب جي فرزندن موٽڻ خان ۽ محمود خان راڻي رڻمل ۽ جوڌا سنگھ سوڍن ، سھتن ۽ مخدوم صاحب جي مريدن ٽلٽيءَ وٽ ٻيو دفعو جنگ ڪئي. جنھن ۾ سڀ شھيد ٿي ويا. ان کان پوءِ مخدوم صاحب کي پتو پيو ته آئينده وار مٿس ٿيڻ وارو ھو . سنڌ جون حالتيون ناسازگار ھيون ، کَٽڻ جو امڪان نه ھو. ان ڪري ھن فيصلو ڪيو ته پاڻ اڪيلو سِر ڏئي . کيس ٻين خليفن جي اھنسائي اصولي جو پتو ھو پر سيد حيدر عليه سن واري جي جوشيلي طبيعت ڪري ھن کيس حڪم ڪيو ته ڪَڇ ڏي ھليو وڃي ، جو مرشد جو حڪم مڃي اوڏانھن ھليو ويو. ان وچ ۾ ڄام صلاح الدين گجرات کان لشڪر وٺي وري ٺٽي تي ڪاھ ڪئي . ڄام فيروز شاھ بيگ کان مدد لاءِ گھر ڪئي . جنھن سندس فرزند شاھ حسن جي ھٿ ھيٺ گجرات جي لشڪر سان لڙڻ لاءِ فوج ڏياري موڪلي . جورڻ جو ڳوٺ ويجھو ٽنڊو غلام علي ( ھن وقت ڦِٽل آھي) وٽ لڙائي ٿي. شاھ حسن فتح ڪئي . ان ۾ پھرين ڄام صلاالدين جو فرزند ھيبت علي خان مارجي ويو ، پوءِ ڄام صلاح الدين به لشڪر سميت مارجي ويو. مرزا شاھ بيگ ھڪ سال کن سنڌ ۾ رھيو. آخر گجرات تي چڙھائي ڪرڻ لاءِ تيار ڪندي جڏھين اگھم ۾ پھتو ته 12 شعبان 928ھ مطابق 1521ع تي وفات ڪيائين.

ان کان پوءِ مرزا شاھ حسن نصرپور جي ڳوٺ ۾ پيءُ جي گاديءَ تي ويٺو ، جتي جا سيد ، قاضي ، وڏيرا ۽ زميندار فاتح خواني ڪرڻ ۽ مبارڪ باد ڏيڻ لاءِ وٽس آيا. ان کان پوءِ شاھ حسن ڄام فيروز کي رھيل حڪومت تان لاھڻ لاءِ ٺٽي طرف آيو ،ڄام فيروز اھا ڳالھ ٻڌي ڪَڇ ڏي ڀڄي ويو جتان لشڪر وٺي وري شاھ حسن سان جنگ ڪرڻ لاءِ ٺٽي طرف روانو ٿيو . اھا ڳالھ ٻڌي شاھ حسن وري راھمڪن بازار جي ڀر وارن ڳوٺن چاچڪن ۽ راھمن وٽ اچي ڄام فيروز جي لشڪر کي سامھون ٿيو. سَمن جو لشڪر خوب لڙيو نيٺ شڪست کاڌائين. ڄام فيروز گجرات ڏي ڀڄي ويو. سنڌ تي ارغونن جو پورو قبضو ٿي ويو.

شاھ حسن ھاڻي مخالفت جي اڏن کي ختم ڪرڻ پويان پيو ، سَن جي شھر ۾ ڪجھ وقت لشڪر جي ڇانوڻي وجھي مڪاني مخالفت کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪيائين . سيد حيدر عليه اڳيئي ملڪ ڇڏي ويو ھو ان ڪري ڪابه مخالفت ڪانه ٿي. ان کان پوءِ مخدوم بلاول کان انتقام وٺڻ لاءِ ٽلٽيءَ طرف آيو . مُلن کان مخدوم صاحب جي ڪافر ھئڻ جي فتويٰ وٺڻ ۾ ھن کي دير ئي ڪا نه ٿي. ان لاءِ جُتيءَ ۾ قرآن جا اکر ڇَپائي مخدوم صاحب ڏي سوکڙي موڪلي ويئي . جنھن ان کي مٿي سان ٻڌي ڇڏيو.

ان کانسواءِ ٻيا به طريقا اختيار ڪري ھن کي 2 رجب 930ھ مطابق 6 مئي 1523ع تي گھاڻي ۾ پيڙائي شھيد ڪرائي ڇڏيو. سنڌ جي سورمن ۾ چوٿون ۽ عالمن ۽ درويشن ۾ پھريون ھو جو سنڌ جي عزت ۽ ناموس لاءِ سر ڏيئي سرھو ٿيو.

ڪتاب : سنڌ جا سورما
ليکڪ : سائين جي ايم سيد